Sumer i Akad


Najwcześniejsze osady we właściwym Sumerze powstały wzdłuż granicy obszaru bagien w 4500 r. p.n.e. Charakterystyczna ceramika pierwotnych mieszkańców posiada wspólne cechy ze znajdowaną w Iranie, ale spotyka się ją też po arabskiej stronie Zatoki Perskiej. Na północy zaś jej zasięg dochodził do terenów współczesnego Iraku i Syrii. Dzieje Sumeru i Akadu podzielić można na następujące okresy:

UBAJD

Kultura materialna charakterystyczna dla wczesnych osad nazwana tak została od miejsca, gdzie odkryto pierwsze typowe dla niej znaleziska. Okres ten dzieli się na trzy podokresy:

- Ubajd I zwany także okresem Eridu

- Ubajd II zwany też okresem Hadżi Mohammed

- Ubajd III albo okres późnobajdzki
 
Różnią się one między sobą stylem i kolorystyką malowanej ceramiki. Charakterystyczną osadą Ubajd była mała wieś. Wiejskie chaty wznoszono z plecionych mat i gliny, większe budowle z suszonych na słońcu cegieł. Gospodarka tych osad opierała się na rybołówstwie oraz rolnictwie. Sezonowym zajęciem było łowiectwo i chwytanie wodnego ptactwa. Gdzieniegdzie występowały miasta lub osiedla typu miejskiego np. Eridu. Wyróżniały się one swymi budzącymi zdumienie monumentalnymi budowlami publicznymi i świątyniami. Przykładem może być świątynia w Eridu, która z małej jednoizbowej niszy w początkach omawianego okresu przekształciła się w okazałą budowlę stojącą na tarasowej podstawie.
OKRES PROTOPIŚMIENNY

Zwany także Uruk z cechującymi go kołem garncarskim i nowym typem ceramiki – jej wyroby pokrywano teraz szarą polewą. Nowa epoka charakteryzowała się niezwykłym natężeniem przemian i rozwoju nie spotykanym w innych okresach dziejów Mezopotamii. W początkach okresu ma miejsce masowe zasiedlanie północnych, poprzednio prawie nie zamieszkałych rejonów Sumeru wokół Abu Salabich i Niuppur. W architekturze kontynuowana była tradycja monumentalnych świątyń.Obecnie nowym ich elementem stały się potężne kolumny, a ściany wewnętrzne budowli pokrywane były w wielu wypadkach freskami. Nastąpił rozwój sztuki reliefowej i rzeźby. Doniosłe stało się wynalezienie pisma, którego istnienie jest po raz pierwszy zaświadczone. W najwcześniejszych inskrypcjach jest to pismo obrazkowe – znaki ryto lub odciskano na tabliczkach z wilgotnej gliny, które później suszono. Kolejne pokolenia pisarzy coraz bardziej upraszczały i stylizowały piktogramy, które w końcu stały się całkiem abstrakcyjnymi kombinacjami odciśniętych klinów. Pismo zostało wcześnie zapożyczone od Sumerów przez ich sąsiadów Akadów, którzy dostosowali je do swojego zupełnie odmiennego języka. Najwyższą władzą było zgromadzenie ludowe lub ogólne zebranie, które zwoływano w groźnych sytuacjach kryzysowych, aby wybrać przywódcę wojskowego, albo naczelnika na czas pokoju. Zgromadzenie to sądziło również przestępców. Najszerszą organizacją tego typu była Liga Niuppur – przymierze wszystkich głównych miast Sumeru, których przedstawiciele spotykali się na naradach w tej miejscowości celem konsultacji i uzgodnienia planów wspólnie podejmowanych akcji.

OKRES WCZESNODYNASTYCZNY

I OKRES WCZESNODYNASTYCZNY (2750 – 2650 p.n.e.) Proces znikania wsi i wynikające stąd zjawisko rozrostu większych ośrodków dotknęły nawet centralną część Sumeru wokół miasta Uruk, która stanowiła dotąd ostatnie miejsce azylu przed naporem koczowniczych ludów pustyni – Akadów. Kolejnym efektem tego stanu rzeczy było otoczenie się w tym okresie dużych miast potężnymi murami. Motywy tych morderczych wojen były różnorodne i złożone. Rywalizacja pomiędzy sąsiednimi miastami – państwami o żyzne tereny graniczne, żądza łupów i panowania, a także wzrastające pragnienie wewnętrznego pokoju i bezpieczeństwa, odległy cel, do którego mogła doprowadzić tylko hegemonia jednego ośrodka rządzącego.


II OKRES WCZESNODYNASTYCZNY (2650 – 2550 p.n.e.)Wczesna tradycja zawarta w sumeryjskiej liście królów rozpoczyna się wraz z I dynastią z Kisz. Najdawniejszym władcą tej dynastii był Mebaragesi. Tradycja przypisuje mu rozbrojenie sąsiedniej, wschodniej krainy – Elamu. Ostatnim władcą I dynastii z Kisz był Agga, a potem władza królewska przeszła do Uruk. Godnym odnotowania jest efekt zawziętych i uporczywych walk, które doprowadziły do zniknięcia małych, otwartych wsi i rozwoju większych, silnie obwarowanych miast. Wojennym przywódca stał się w wyniku permanentnego stanu wojny królem – osobą piastującą swe stanowisko bez ograniczenia czasowego. Władzę swą król opierał na gwardii zależnych od niego ludzi. Po części rekrutowali się oni z jeńców, którym władca darował życie. Członkowie gwardii króla jadali wraz z nim w pałacu i otrzymywali nadania ziemi będące źródłem ich utrzymania. Służyli oni królowi jako żołnierze w czasie wojny i jako robotnicy pracujący przy realizacji publicznych przedsięwzięć budowlanych podczas pokoju. Król zazdrośnie strzegł swej zdobytej niedawno trwałości panowania szukając coraz częściej sankcji dla swej władzy w boskim wyborze, a nie w elekcji zgromadzenia. Zaczęły pojawiać się dziedziczne dynastie i król rozszerzał swe kompetencje od funkcji naczelnika wojennego do pozycji władcy również w czasach pokojowych. Gdy nie prowadzono działań militarnych żołnierze królewscy nie tylko budowali i strzegli murów miasta, lecz kopali też i oczyszczali główne kanały irygacyjne oraz wznosili świątynie. Starając się rozszerzyć bazę społeczną stanowiącą oparcie dla jego władzy, król zwracał zwłaszcza uwagę na ludzi z warstw społecznie upośledzonych, bacząc by nie byli oni pozbawieni swoich praw. Szczególnie dbał o to, by sądy przyjmowały ich skargi i zabezpieczał wykonanie wyroków nawet jeśli były one wymierzone przeciwko bogatym i możnym. Dodatkowym obowiązkiem króla było utrzymywanie dobrych stosunków z bogami, by zapewnić gospodarczą pomyślność i dobre zbiory całej wspólnocie.

III OKRES WCZESNODYNASTYCZNY (2550 – 2335 p.n.e.)Udokumentowana źródłowo historia rozpoczyna się właśnie w tym okresie.

a.) Miasta nad Eufratem

Niewątpliwie miasta leżące nad Eufratem reprezentowały centralny i najsilniejszy region Sumeru, gdzie decydowano o politycznych losach kraju. Miasta, o których mowa to:
 - Mari, położone najdalej na północy
 - Sippar
 - Kisz

Na południe od Kisz:
 - Abu Salabich
 - Niuppur- Szuruppak
 - Eresz
 - Uruk- Ur

Na zachód od Uruk:
 - Eridu

Wraz z upadkiem I dynastii z Kisz centrum władzy politycznej przesunęło się w dół rzeki do Uruk, gdzie po Gilgameszu i jego synu Urlugalu panowało sześciu władców. Poważnym rywalem Uruk pod względem bogactwa i potęgi był jego południowy sąsiad Ur. Wkrótce po panowaniu władców z Uruk, Mesanepada założył I dynastię z Ur. Przyjął on tytuł „Króla Kisz„ co wskazuje na jego hegemonię nad całym Sumerem. Żaden z jego następców nie nosił już tego tytułu, zatem władza zwierzchnia musiała przejść w tym czasie do jakiegoś innego miasta. Ur jednak w dalszym ciągu pozostawało ważnym ośrodkiem, także w okresie akadyjskim, a zdobycie miasta przez Sargona w 2340 r. p.n.e. było decydującym momentem w procesie opanowywania przez tego króla całego Sumeru. Upadek Ur w 2000 r. p.n.e. spowodowany przez Amorytów oznacza już początek ery babilońskiej. Wydaje się, że najbardziej prawdopodobnym spadkobiercą Ur było miasto Mari, w którym lista królów umieszcza dynastię założoną przez Ilszu.

b.) Miasta nad Uturungalem i odnogą Lagasz

Wzdłuż Uturungalu leżały miasta:
 - Adab
 - Umna
 - Kidingir
 - Patibira
 - Ararma

Nad odnogą Lagasz:
 - Zabalem
 - Umma
- Girsu
- Lagasz
- Nina

W początkach III okresu wczesnodynastycznego Adab rządzone było przez Ninkisalsi, którego zwierzchnikiem był Mesilim noszący tytuł „Króla Kisz„ (2550 r. p.n.e.). Później miasto Adab stało się niezależne, a jego dwaj władcy Medurba i Lugaldalu tytułowali się królami. Stolica Mesilima nie jest znana, lecz zapewne znajdowała się w strefie Uturungalu, władca ten bowiem wykazywał tam swą aktywność. Girsu prowadziło spór z sąsiednią Ummą. Wydaje się, że Umma była silniejszym gospodarczo i militarnie ośrodkiem niż Girsu i skłaniała się do rozstrzygnięcia sporu siłą. Pierwsza dokonana przez Ummę nieudana próba zmiany wytyczonej przez Mesilima granicy miała miejsce za panowania w Lagasz króla Urnansze. To niepowodzenie nie zniechęciło jednak Ummy. Wkrótce jej nowy król Usz najechał na terytorium Lagasz i zmienił granice na swoją korzyść. Syn Urnansze, Akurgal wielokrotnie wysyłał do Ummy posłów z protestami, ale nic oni nie wskórali. Dopiero panowanie syna Akurgala, Eanatuma odwróciło niepomyślny dla Lagasz bieg spraw.

OKRES ŚREDNIODYNASTYCZNY

W Ur w okresie 2400 – 2391 p.n.e. panował Enszagkuszana, który zdołał połączyć unią personalną niepodległe miasta – państwa Uruk i Ur. Enszagkuszana szczycił się również zwycięstwami nad Akszak oraz Kisz, którego króla wziął do niewoli. Tymczasem w Ummie w okresie 2380 – 2361 p.n.e. władzę objął wybitny Lugalkiniszedudu. Potrafił on uwolnić się od zaściankowego sporu z Lagasz o tereny graniczne i dostrzec daleko większe możliwości na zachodzie. Zdołał uczynić się władcą Uruk i Ur nad Eufratem. Lugalkiniszedudu zdołał ostatecznie sięgnąć po upragniony tytuł „Króla Kisz„ oznaczający posiadanie hegemonii nad całym Sumerem. Jednocześnie realizując swe plany pragnął utrzymania pokoju i zawarł pakt o nieagresji i związek braterstwa z Entemeną z Lagasz. Po Entemanie panował Urunimgina, za którego czasów Lagasz doznało niszczycielskiego najazdu ze strony nowego władcy Ummy – Lugalzaggesiego, który ostatecznie stał się władcą całego Sumeru. Urunimgina panował w dalszym ciągu jako król Girsu, lecz w końcu dostał się do niewoli, gdzie zmarł, gdy królowie Akadu najechali na jego kraj. Akad stał się także przyczyną upadku Lugalzaggesiego, który wyprawiwszy się przeciwko temu miastu został niespodziewanie pokonany przez młodego akadyjskiego króla Sargona. To właśnie Sargon w następstwie owego zwycięstwa objął władzę w Sumerze jako „Król Kisz„ Proces przechodzenia od małych otwartych wsi do wielkich warownych miast trwał nadal przyspieszony przez wojny między miastami – państwami. Gospodarka miast opierała się na rolnictwie, ogrodnictwie, hodowli i rybołówstwie. Przedmiotem handlu były przeważnie towary luksusowe. Zróżnicowanie społeczne uwidoczniło się w wyglądzie prywatnych domów – od nędznych szop do otoczonych rozległymi posiadłościami dworów. Sercem miasta była świątynia jego boga lub bogini. Organizacja świątyni i jej majątku czyniła z niej jednostkę kierowniczą w gminie, a funkcje świątyni i działania jej urzędników wynikały z praw uświęconych tradycją. Na czele administracji świątyni stał władca miasta. Podstawą gospodarki świątynnej było rolnictwo. Generalnie świątynia stanowiła samowystarczalny i niezależny zespół gospodarczy posiadający własne spichlerze, młyny i piekarnie, stada osłów, bydła i owiec. Umacniała się rola króla jako obrońcy miasta, stróża prawa i organizatora prac publicznych takich jak kopanie kanałów, budowa fortyfikacji i świątyń. Szczególnym przywilejem władcy było wydawanie dekretów regulujących prawo jak np. kodeksy Urnammu czy Hammurabiego. W ciągu tego okresu dokonał się wielki postęp w dziedzinie piśmiennictwa. Zaczęto kłaść nacisk na fonetyczny aspekt pisma. W ten sposób różnym gatunkom tradycji ustnej nadano formę pisaną np. epos o Gilgameszu.

OKRES AKADYJSKI

Dokonane przez Sargona i jego następców zjednoczenie Sumeru było z największym wysiłkiem utrzymywane na tronie Akadu. Miasta – państwa ustawicznie próbowały wyzwolić się spod narzuconej im siłą hegemonii i odzyskać dawną niezależność. Pomyślnie skończyły się wyprawy Sargona na południowy wschód przeciwko Elamowi i Parahszum, oraz w górę Eufratu, przez Mari, Jarmutium i Ebla do Cedrowego Lasu i Srebrnych Gór. Zainteresowanie Sargona handlem wyrażało się w dążeniu by kupieckie statki morskie mogły wpływać w górę rzeki, aż do portu w Akadzie. Wydaje się, że armia stanowiła główny czynnik utrzymujący jedność rozległego królestwa. Wewnętrzny jednak zarząd krain pozostawiono w rękach miejscowej administracji. Mimo wszystko Sargon doczekał się na starość buntu wszystkich krain i został oblężony w Akadzie. Uczyniwszy jednak skuteczny wypad, rozgromił zupełnie buntowników. Kampania ta przypominała jego pierwszą wyprawę na południe, z tą różnicą, że tym razem Sargon pomaszerował z Ur ku morzu przez Eninmar i Lagasz, a z Ummą uporał się w drodze powrotnej. Charakter kampanii był jednak zupełnie odmienny niż poprzedniej. Cechowała ją surowość i wyraźne dążenie do zapobieżenia dalszym powstaniom. Burzono mury miast, pozostawiając je bez zabezpieczenia, a miejscowych notabli zastępowano cieszącymi się zaufaniem króla Akadyjczykami. Ostatnie zanotowane dokonania Sargona miały charakter pokojowy. Odbudował on zniszczone miasto Kisz, sprowadzając z powrotem i osiedlając w nim rozproszoną ludność. Sargon miał dwóch synów – Rimusza i Manisztusu, którzy kolejno zasiadali po nim na tronie. Córka jego znana jako wielka poetka mianowana została arcykapłanką i małżonką boga księżyca Nanny, patrona miasta Ur. Rimusz pierwszy objął władzę. Przekonał się niebawem, że zastosowane przez Sargona środki zapobiegawcze powstaniom, nie okazały się skuteczne. Potrzeba było zatem okazać więcej siły, a odpowiedzią na bunty powinny być rządy terroru. Nie zadowoliwszy się jedynie pokonaniem powstańców i zburzeniem murów ich miast Rimusz odnowił stary zwyczaj masowego zabijania jeńców. Pomimo stałej potrzeby tłumienia powstań w Sumerze znalazł władca czas na wyprawę na wschód. Pokonał on tam Abalgamasza, króla Parahszum. Zwycięstwo to uczyniło go władcą Elamu. Krwiożercza polityka Rimusza nie mogła być szczerze popierana przez ludzi z jego otoczenia. Była ona kosztowna i nie przynosiła trwałych korzyści. Dlatego uknuto spisek, którego ofiarą padł król zabity przez swych dworzan. Rimusza zastąpił na tronie Manisztusu, który miał panować przez 15 lat, by w końcu także podzielić los swego brata, mimo iż odżucił on linię postępowania Rimusza polegającą na masakrowaniu ludności. Opanowawszy Anszan i Szirihum, Manisztusu załadował swe oddziały na okręty, aby walczyć z 32 miastami „za morzem„ nie wiadomo jednak gdzie. Zwyciężywszy je i mając na uwadze handlowe interesy Akadu kontynuował pochód do kopalń srebra. Po śmierci Manisztusu nowy król Akadu Naramsin był na tyle zajęty umacnianiem się na tronie oraz wyeliminowaniem przeciwników, że nie czuł się na siłach by pokonać Kisz, wobec czego zadowolił się zawarciem traktatu o nieagresji. Odstępstwo Kisz uczyniło niezależną od Akadu prawie całą południową Mezopotamię. Poza Kisz bowiem istniały królestwa w Ummie, gdzie rządził Urduenlila, oraz w Uruk i Ur pod władzą Lugalane. Ten ostatni posunął się nawet do usunięcia córki Sargona Enheduany ze stanowiska arcykapłanki w Ur. Świadczy to wymownie o upadku prestiżu Akadu. W kilka lat po wstąpieniu Naramsina na tron utworzyła się potężna koalicja skierowana przeciwko Akadowi. W skład przymierza weszły: Kisz, Umma, Uruk oraz Niuppur, Simurrum, Nawar i Mari. Atakiem kierowali czterej królowie: Iphurkisz, Urduenlila, Lugalane i Amarenlila. Naramsin miał do dyspozycji wyłącznie siły Akadu, lecz przy ich pomocy dokonał niemożliwego. W ciągu jednego roku przeprowadził dziewięć akcji bojowych gromiąc swych wrogów i uzyskując pełnię władzy nad południową Mezopotamią, aż do wybrzeży morskich. Następne wyprawy poprowadził Naramsin do Subartu i na zachód do Lasu Cedrowego. Najbardziej imponującym z jego późniejszych dokonań była wyprawa do Syrii, gdzie zdobył Armanum i Eblę. Naramsin uzyskał także pełnię władzy nad terenami kraju Aman i narzucił miastu Uliszum obowiązkową pracę przy wznoszeniu fortu dla armii akadyjskiej w Szikumanum. Podczas tej kampanii dotarł do Morza Śródziemnego. Następcą Naramsina był jego syn Szarkaliszarri. Młody król zwyciężył w bitwie z siłami Elamu i Zahary. Na terytorium Syrii pokonał Amorytów w Baszar. Na północnym wschodzie natomiast zwyciężył Gutejczyków, a ich króla Szarlaga wziął do niewoli. Szarkaliszarri poświęcał także uwagę odbudowie świątyń, przede wszystkim rozpoczętym przez Naramsina pracom przy najważniejszym przybytku Ekur. Władca kontynuował i ukończył dzieło wznoszenia tej świątyni. Według tradycji Szarkaliszarri również został zamordowany przez swych dworzan, a jego śmierć zapoczątkowała trzyletni okres bezkrólewia. Ostatecznie tron objął Dudu tytułując się „Potężnym Królem Akadu„. Po nim nastąpił jego syn Szuturul, który przyjął tytulaturę ojca i utrzymywał władzę nad odziedziczonym terytorium. Zasięg granic państwa musiał być już jednak w znacznym stopniu ograniczony. Szuturul był ostatnim królem Akadu i wydaje się, że wkrótce po jego śmierci samo miasto Akad zostało zniszczone przez Gutejczyków, którzy rozciągnęli nad nim swoje zwierzchnictwo. Panowali również i nad Eufratem w Niuppur, lecz dalej na południu istniało niezależne królestwo w Ur, które wyzwoliło się za panowania ostatniego króla akadyjskiego Szuturula. Panował tam Utuhengala, który postanowił uwolnić kraj od barbarzyńskich ciemięzców.

OKRES PÓŹNODYNASTYCZNY

W miejscu zwanym Kamuruki władca Ur spotkał i pokonał siły Gutejczyków. Zwycięstwo Utuhengala miało doniosłe i rozstrzygające znaczenie. Cała południowa Mezopotamia odżyła politycznie i gospodarczo. Następcą króla został Urnammu, który skorzystał z królewskiego przywileju i wydał w pierwszym roku panowania szereg przepisów prawnych. Wydaje się, że większa część panowania Urnammu upłynęła pod znakiem pokoju. Pozwoliło to władcy poświęcić swój czas na odbudowę świątyń w całym kraju, które popadły w ruinę w okresie panowania Gutejczyków. Najważniejszym z tych przedsięwzięć była odbudowa świątyni Enlila w Niuppur i Ekur. Następcą Urnammu został jego syn Szulgi. Przez pierwszą połowę swego panowania kontynuował pokojową politykę ojca zachowując jego tytuł i ograniczone roszczenia terytorialne. W końcu jednak po latach wewnętrznej konsolidacji kraju tradycyjne ambicje do kontrolowania dróg handlowych dały o sobie znać. Pod koniec panowania Szulgi pojawiło się nowe zagrożenie podobne do stwarzanego dawniej przez Gutejczyków. Koczownicze ludy zachodnie, wśród których najważniejsze było plemię Dedanum napierały na granice ziem uprawnych najeżdżając je i grabiąc. Aby ochronić osiadłą ludność Szulgi zbudował wzdłuż północno – zachodniej granicy wał obronny, który obsadził wojskiem. Następcą Szulgi był jego syn Amarsuena, który panował tylko 9 lat, a po nim tron objął jego brat Szusin kontynuujący politykę swych poprzedników. Po śmierci Szusina tron przeszedł na jego młodszego syna Ibbisina, który rozpoczął długie i fatalne panowanie. Z początku jednak nic nie zapowiadało nieszczęścia, a starzy i doświadczeni ministrowie w niezmienny sposób kierowali sprawami państwa. Jednakże powodzenie Ur już się kończyło. Długotrwałe nadmierne nawodnienie południowych regionów spowodowane przez zmianę nurtu Tygrysu zniszczyło pola uprawne, tak że Ur uzależnione zostało od importu zboża z północy. Około 5 roku panowania Ibbisina doszło do niespodziewanego i katastrofalnego w skutkach najazdu koczowniczych plemion Martu, których nie powstrzymał nawet wielki wał obronny. Rezultatem był chaos, przerwanie komunikacji i całej normalnej działalności państwa w stopniu większym jeszcze niż miało to miejsce w czasach dawniejszych najazdów Gutejczyków. W Ur zapanował straszliwy głód. Kraj rozpadł się, a w rękach Ibbisina pozostał jedynie region wokół Ur i Niuppur, które utrzymano do czasu, jak zawładnął nim Iszbierra. Mimo iż trudno nazwać Iszbierrę lojalnym poddanym, uniknął on jeszcze otwartego zerwania z królem Ur. Jednakże po kilku latach, około 11 lub 12 roku panowania Ibbisina, Iszbierra rozpoczął energiczne działania mające na celu przejęcie królestwa swego dotychczasowego władcy. Akcja ta przyniosła powodzenie, bowiem w większości wypadków na północy w Esznunie, Kisz i Borsippie przyjęto ten pomysł entuzjastycznie. Pod koniec swego panowania Ibbisin poprowadził pomyślną wyprawę przeciwko Suzie – stolicy Elamu i sąsiadującym krajom Adamdum i Awan biorąc ich władców do niewoli. Zwycięstwo to wywołało w Elamie pragnienie odwetu. Przeprowadził on niszczycielski atak na całą południową Mezopotamię. Armia wroga pod wodzą króla Kindattu przystąpiła do oblężenia samego Ur, lecz nie była w stanie wziąć go szturmem. Jednakże po pewnym czasie wśród obleganych zaczął szerzyć się głód i w końcu obrońcy otworzyli bramy wrogom. Elamici wszystkich wymordowali, splądrowali i złupili domy mieszkalne oraz świątynie. Stary król został wzięty do niewoli, gdzie zmarł. Iszbierra tymczasem przeczekał nawałnicę za nowo wybudowanymi murami miasta Isin, a po odejściu Elamitów wyruszył ze swymi siłami i zajął okolice oraz opuszczone miasto Ur. Mimo trwania dynastii z Isin oraz z Larsy, Sumer został wchłonięty przez nowo wyrosłą potęgę – Babilonię.

TABLICA CHRONOLOGICZNA WŁADCÓW SUMERU I AKADU

I DYNASTIA Z UR
- Mesanepada (2563 – 2524 p.n.e.)
- Anepada (2523 – 2484 p.n.e.)
- Meskiagnunna (2483 – 2448 p.n.e.)
- Elulu (2447 – 2423 p.n.e.)
- Balulu (2422 – 2387 p.n.e.)

 DYNASTIA Z LAGASZ
- Urnansze (2497 – 2465 p.n.e.)
- Akurgal (2464 – 2455 p.n.e.)
- Eannatum (2454 – 2425 p.n.e.)
- Enanntum I (2424 – 2405 p.n.e.)
- Entemena (2404 – 2375 p.n.e.)
- Enanntum II (2374 – 2365 p.n.e.)
- Enentarzi (2364 – 2359 p.n.e.)
- Lugalanda (2358 – 2352 p.n.e.)
- Urunimgina (2351 – 2342 p.n.e.)
- Lugalzaggesi (2340 – 2316 p.n.e.)

DYNASTIA Z AKADU
- Sargon (2334 – 2279 p.n.e.)
- Rimusz (2278 – 2270 p.n.e.)
- Manisztusu (2269 – 2255 p.n.e.)
- Naramsin (2254 – 2218 p.n.e.)
- Szarkaliszarri (2217 – 2193 p.n.e.)
- Okres anarchii (2192 – 2190 p.n.e.)
- Dudu (2190 – 2169 p.n.e.)
- Szuturul (2168 – 2154 p.n.e.)

DYNASTIA Z UR
- Urnammu (2112 – 2095 p.n.e.)
- Szulgi (2094 – 2047 p.n.e.)
- Amarsuena (2046 – 2038 p.n.e.)
- Szusin (2037 – 2029 p.n.e.)
- Ibbisin (2028 – 2004 p.n.e.)

DYNASTIA Z ISIN
- Iszbierra (2017 – 1985 p.n.e.)
- Szuiliszu (1984 – 1975 p.n.e.)
- Iddindagan (1974 – 1954 p.n.e.)
- Iszmedagan (1954 – 1935 p.n.e.)
- Lipitisztar (1934 – 1924 p.n.e.)
- Urninurta (1923 – 1896 p.n.e.)
- Bursin (1895 – 1875 p.n.e.)
- Lipitenlil (1874 – 1870 p.n.e.)
- Erraimitti (1869 – 1863 p.n.e.)
- Enlibani (1862 – 1839 p.n.e.)
- Zambija (1838 – 1836 p.n.e.)
- Iterpisza (1835 – 1832 p.n.e.)
- Urdukuga (1831 – 1828 p.n.e.)
- Sinmagir (1827 – 1817 p.n.e.)
- Damikiliszu (1816 – 1794 p.n.e.)

DYNASTIA Z LARSY
- Naplanum (2026 – 2006 p.n.e.)
- Emisum (2005 – 1978 p.n.e.)
- Samium (1977 – 1943 p.n.e.)
- Zabaja (1942 – 1934 p.n.e.)
- Gungunum (1933 – 1907 p.n.e.)
- Abisare (1906 – 1896 p.n.e.)
- Sumuel (1895 – 1867 p.n.e.)
- Nuradad (1866 – 1851 p.n.e.)
- Siniddinam (1850 – 1842 p.n.e.)
- Sineribam (1843 – 1842 p.n.e.)
- Sinikiszam (1841 – 1837 p.n.e.)
- Silliadad (1836 – 1835 p.n.e.)
- Waradsin (1835 – 1823 p.n.e.)
- Rimsin (1822 – 1763 p.n.e.)

Podbój przez Babilonię 1763 p.n.e.
 
SZTUKA SUMERU I AKADU

Sztuka sumeryjska rozwijała się od końca IV tysiąclecia p.n.e. w miastach-państwach Sumeru (Eridu, Uruk, Ur, Girsu, Lagasz, Nippur). W okresie wczesnosumeryjskim (3200–2600 p.n.e.) budowano miasta otoczone murami obronnymi, domy z izbami skupionymi wokół dziedzińca — świetlika; w centrum miasta — ośrodek kultowy: świątynia (początkowo na wysokim tarasie, z którego rozwinął się zigurat) i pałac władcy; budulcem była suszona cegła (w budowlach reprezentacyjnych — z okładziną z cegły palonej), spoiwem — muł i smoła bitumiczna; znano łuk, sklepienie i fałszywą kopułę (grobowce królewskie w Ur); rzeźba: figurki wotywne z terakoty lub alabastru, kamienne rzeźby przedstawiające zgeometryzowane postacie ludzkie, kamienne wazy reliefowe (np. waza z Uruk), wazy z metalu (np. srebrna waza Entemeny), stele pamiątkowe (np. stela Eanatuma) i reliefy o kompozycji pasowej, izokefalicznej, z wyeksponowaną postacią władcy (twarz i nogi - z profilu, tors - en face); tematyka przedstawień — sceny mitologiczne, historyczne i kultowe; znano technikę inkrustacji (z kawałków lapis lazuli i muszli na drewnianej płycie pokrytej asfaltem — np. tzw. sztandar z Ur) i mozaikę (czarno-czerwono-białą); wysoki poziom osiągnęło rzemiosło artystystyczne, zwłaszcza złotnictwo (złota biżuteria ozdobiona szlachetnymi i półszlachetnymi kamieniami, drewniana figurka kozła obłożona złotą blachą, okucia harf), ceramika malowana w barwne wzory figuralne i geometryczne, wyroby z metali, gliptyka (pieczęcie cylindryczne z przedstawieniami głównie o treści mitologicznej). Opanowanie Mezopotamii przez Akadów okolo 2400 p.n.e. położyło kres rozwojowi sztuki starosumeryjskiej. Dzieła powstające w wiekach następnych świadczą o wykorzystaniu osiągnięć kultury sumeryjskiej przez przybyszów. Sztuka okresu neosumeryjskiego (2150–2000 p.n.e.), zwana sumeryjskim renesansem, nawiązywała do tradycji okresu wcześniejszego, podniósł się natomiast jej poziom artystyczny i techniczny; wyróżniała się rzeźba portretowa (posągi Gudei z Lagasz); sztuka sumeryjska, przez wpływ na sztukę babilońską i asyryjską, odziałała na sztukę późniejszych cywilizacji Mezopotamii.

Sztuka akadyjska rozwijała się 2340–2200 p.n.e. w Mezopotamii w okresie istnienia państwa Akad; stanowiła twórcze rozwinięcie sztuki sumeryjskiej, rozszerzyła obszar oddziaływania kultury mezopotamskiej poza granice Międzyrzecza; do naszych czasów przetrwało niewiele zabytków; w Esznunie zachowały się pozostałości 2 świątyń, na planie wydłużonego prostokąta; w Tell Brak odkryto warowny pałac z czasów Naramsina - budowla na planie kwadratu (100 × 100 m) z dziedzińcami, wieloma wąskimi pomieszczeniami, otoczona potężnym murem; podobną ufortyfikowaną budowlę odkryto w Aszur (tzw. Stary Pałac); rzeźbę pełną reprezentują fragmentarycznie zachowane monumentalne posągi władców (np. diorytowy posąg króla Manisztusu), odznaczające się starannym modelunkiem; rysy twarzy i fryzurę przedstawiano w sposób naturalistyczny (alabastrowe głowy z Aszur); pojawiła się rzeźba o wyidealizowanym portrecie (brązowa głowa władcy znaleziona w Niniwie); precyzyjnym wykonaniem odznaczają się liczne zachowane gliniane posążki wotywne; płaskorzeźbione stele kamienne, opowiadające o czynach militarnych władców, charakteryzują się swobodniejszą kompozycją scen niż w sztuce sumeryjskiej (stela Sargona); najbardziej znanym dziełem sztuki akadyjskiej jest stela Naramsina; w gliptyce pojawiły się pieczęcie większych rozmiarów (do 15 cm) niż w okresie poprzednim, zdobione scenami kultowymi, religijnymi, polowań, postaciami ze świata mitologii itp.; w porównaniu z wcześniejszymi dziełami sumeryjskimi sztuka akadyjska charakteryzuje się doskonalszą techniką, dążeniem do naturalizmu, dynamiką ujęcia tematu; sztuka akadyjska stanowi krótki, lecz ważny etap w rozwoju sztuki Mezopotamii.

MITOLOGIA SUMERYJSKA

Religia Mezopotamii w swojej najstarszej fazie była religią sił natury, takich jak niebo, wiatr, góry czy rzeki. Początkowo cześć oddawano samym tym zjawiskom, a w poezji mitologicznej i plastyce nadawano im kształty oddające wizualnie ich właściwości. Tak na przykład siłę zawartą w chmurze burzowej oddawano w postaci ogromnego ptaka, unoszącego się na rozpostartych szeroko skrzydłach. Bardzo wcześnie zaczęto nadawać owym wyobrażeniom kształty ludzkie, którym towarzyszyły często wcześniejsze nie ludzkie atrybuty, na przykład ramiona boga słońca przenikały promienie, a z ludzkich ciał bogów wegetacji wyrastały gałązki. W późniejszym okresie niemal powszechnie nadawano bogom ludzką postać. Wtedy myśl religijna także urządziła ich świat na wzór człowieczego. W bogach widziano więc wielkich posiadaczy ziemskich, arystokratów, wszechpotężną klasę potulnie obsługiwaną przez ludzi. Z czasem, na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. bogowie coraz wyraźniej przeobrażali się w bóstwa narodowe i byli identyfikowani z politycznymi aspiracjami swoich wiernych. Bogowie miast stołecznych ewoluowali w kierunku przekształcenia się w jedną rozstrzygającą wszystko siłę boską. Panteon bóstw przytoczony poniżej pochodzi mniej więcej z tego właśnie okresu. 

ADAPA
Syn Ea i król Eridu. Był uważany za pierwszego człowieka – mędrca, ale nie był nieśmiertelny. Adapie przypisuje się wynalezienie mowy. Kiedy wypłynął na wody Zatoki Perskiej by łowić ryby, został zaatakowany uderzeniami wiatru południowego, lecz przekleństwo było tak silne, że połamało napastnikowi skrzydła. Oburzeni bogowie wezwali winowajcę do nieba. Wtedy ojciec Adapy, Ea ubrał go w pokutny wór i poradził mu żeby nie spożywał żadnego ofiarowanego mu tam pokarmu. Przywitany przez boga śmierci – Dumuziego, Adapa powiedział mu, iż opłakuje jego nieobecność na ziemi, co zostało przez niego dobrze przyjęte. Jego szczere przyznanie się do winy dobrze usposobiło doń bogów, którzy nawet ofiarowali mu pokarm życia. Adapa wymówił się od ich spożycia i powrócił do Eridu. 

AN
Personifikacja niebios w mitologii sumeryjskiej. Bóg pochodził z wczesnego okresu i był postacią ukrytą w cieniu, utrzymywaną przy życiu poprzez mit o stworzeniu świata. Był on ojcem Enlila, a jego symbolem była gwiazda.

ENLIL
Bóg powietrza. Na początku pierwotne wody wyłoniły kosmiczną górę składającą się z niebios i ziemi. Ze związku ich pochodził Enlil. Głównym darem jaki przekazał ludziom była motyka – narzędzie mające im pomóc w budowie miast, w tym jego siedziby, miasta Niuppur. Mit o narodzinach księżyca opowiada o skazaniu Enlila na pobyt w świecie podziemnym za uwiedzenie bogini Ninlil. Ta jednakże podązyła za ukochanym do podziemia i tam urodziła Nannę – boga księżyca. Enlil umożliwił jakoś ucieczkę swojemu dziecku ze świata podziemnego, by mogło ono zajaśnieć na nocnym niebie. 

ENKI
Sumeryjski bóg wody pochodzący z Eridu. Wraz z Anu – bogiem niebios, Enlilem – bogiem powietrza i Ninhursangą – matką ziemią należał do grupy bogów stworzycieli. W rajskim Tilmun bóg wody żył wraz z Ninhursangą. Było to szczęśliwe miejsce, gdzie zwierzęta nie robiły sobie nawzajem szkody, gdzie nie znano chorób ani starości. Związek tych dwojga bóstw zamienił wyspę w ogród pełen owoców. Lecz między parą doszło do zerwania, gdy Enki zjadł osiem roślin wyhodowanych przez Ninhursangę. Bogini rzuciła nań przekleństwo śmierci i choroby zaatakowały osiem części jego ciała. Strach padł na bogów. Sytuacja wydawała się beznadziejna, gdy wtem lis obiecał, że za odpowiednim wynagrodzeniem sprowadzi Ninhursangę do Tilmun i nakłoni ją do zdjęcia klątwy. Gdy tak się stało, matka ziemia stworzyła osiem bóstw, żeby wyleczyły z cierpień jej małżonka. Z bogiem Enki łączy się jeszcze jeden mit – o stworzeniu ludzi i potopie. Ta sumeryjska legenda zaczyna się od narzekań bogów na trud z jakim przychodziło im zdobywanie pożywienia. Enki zgodził się spełnić prośbę bogów, by dać im  służących i ulepił z gliny człowieka. Ostrzegł także o potopie pobożnego króla Sippar – Ziusiudrę. Bogowie bowiem mający wkrótce dosyć męczących pomocników, jakimi okazały się istoty śmiertelne, postanowili unicestwić mieszkańców ziemi. 

GILGAMESZ
Na wpół legendarny król Uruk i bohater akadyjskiego „Eposu o Gilgameszu„ opartego na mitach istniejących w Sumerze od stuleci. Gilgamesz urodził się ze związku bogini z człowiekiem – w dwóch trzecich był bogiem, zaś w jednej trzeciej śmiertelnikiem. Prześladujący bohatera strach przed śmiercią pobudził go do wspaniałych czynów. Tak przedstawia go mit sumeryjski, natomiast epos akadyjski ukazuje Gilgamesza jako tyrana. Jego poddani błagali bogów o pomoc i bogini matka stworzyła dzikiego człowieka zwanego Enkidu. Miał on obalić Gilgamesza. Walka obu mocarzy zakończyła się porażką Enkidu i dała początek ich dozgonnej przyjaźni. Dwaj przyjaciele rozpoczęli ciąg awanturniczych przygód. Najechali Las Cedrowy, a strzegącego go olbrzyma, ziejącego ogniem Huwawę zabili z pomocą gwałtownych wiatrów. Po powrocie z tej wyprawy bogini Isztar ofiarowała Gilgameszowi swoją miłość, ale została odepchnięta. Doprowadzona do wściekłości stworzyła niebiańskiego byka, który spustoszyłby ziemię. Gdy potwór rozpoczął dzieło zniszczenia obaj bohaterowie zabili go. Lecz wyczyn ten podsycił gniew bogów i zadecydowano, że karą za ich arogancję będzie śmierć Enkidu. Przepełniony żalem Gilgamesz, który zdał sobie sprawę i ze swojej śmiertelności, poszedł po poradę do swojego przodka Utnapisztima, który uzyskał nieśmiertelność. Utnapisztim jedyną dla niego szansę widział w zdobyciu rośliny „Nigdy się nie zestarzejesz„ rosnącej na dnie morza. Gilgamesz narażając się na wielkie niebezpieczeństwa wydobył ją z głębiny morskiej i uszczęśliwiony ruszył do Uruk. Lecz w drodze do domu usnął przy stawie, a wtedy wąż zwabiony cudownym zapachem ziela porwał je i połknął. Natychmiast też odmłodził się i zrzucił skórę. Gdy Gilgamesz po obudzeniu stwierdził co się stało, zrozumiał, iż śmierć jest jego przeznaczeniem i długo szlochał przejęty głębokim smutkiem. Wrócił do Uruk i odtąd był dobrym i sprawiedliwym władcą dla swych poddanych. 

INANA
W okresie wczesnosumeryjskim oddawano cześć parze bóstw: bogini matce Inanie i jej małżonkowi Dumuziemu. Inana była najważniejszą boginią w panteonie sumeryjskim. Była córką Ana, identyfikowano ją z planetą Wenus. Jako bogini wojny pokonała boga gór Ebeha, co najwidoczniej nawiązywało do zwycięstwa odniesionego nad nieustannie wdzierającymi się na sumeryjskie ziemie Semitami. Najbardziej jednak znana była jako bogini płodności i miłości.

NINHURSANGA
Wraz z Anem, Enlilem i Enki należy do głównych bóstw sumeryjskich. Najwyższą z nich władzę miał An – ojciec bogów, następne miejsce zajmował jego syn Enlil wzbudzający respekt i posłuszeństwo należne najstarszemu bratu. Tą samą pozycje zajmuje Ninhursanga jako najstarsza siostra. Enki, który w rodzinie zjawił się później był małżonkiem Ninhursangi. Ninhursanga reprezentowała plony zbierane z gleby. Do jej domeny należały: dzika zwierzyna, cykl narodzin i instytucja królestwa.

NINURTA
Sumeryjski bóg wojny. Pod jego władzą znajdowały się również wiosenne wylewy rzek i burze z piorunami. U jego boku zawsze występował Zu, ptak – burza o głowie lwa. Na początku Ninurta był panem pługa, a dopiero potem stał się archetypem króla wojownika. 

NANNA
Bóg księżyca z Ur, pierwszy syn Enlila, boga powietrza. Nanna łączony był z płodnością, światem pozagrobowym i instytucją królestwa. W jednym z mitów Ningal, matka bogini Inany zgodziła się ulec miłości Nanny, ale dopiero po spełnieniu przez niego następujących warunków: gdy napełni rzeki wodą umożliwiając wczesny wylew, gdy sprawi, że zboża wyrosną na polach, że ryby będą w stawach itd. Gdy wszystko to się stało, wtedy Ningal zamieszkała z Nanną w jego mieszkaniu położonym wysoko na szczycie zikkuratu w Ur.

ZU
W mitologii Mezopotamii trwałe miejsce ma legenda o tabliczkach przeznaczenia – tupsimati, na których spisane były prawa powszechne. Zu – ptak burzy o głowie lwa porwał te tabliczki Enlilowi i poważnie zagroził życiu bogów, albowiem ten kto je nosił na piersi był najwyższym władcą świata. Strapione i przestraszone zgromadzenie bogów nie mogło znaleźć chętnego do walki z tym budzącym przerażenie ptakiem. Wreszcie wystąpił syn Enlila, Ninurta – bóg wojny, znalazł on gniazdo Zu na baśniowej górze Sabu i przemocą odebrał mu tabliczki, zmuszając do uległości. Odtąd Zu występował w orszaku Ninurty.


GALERIA


Brak komentarzy:

Prześlij komentarz

Subskrybuj: Posty (Atom)