Elam

Tablica z listów królów elamickich

O historii Elamu nie wiemy dużo, jednak pewne jest, iż był on bogaty i silny, gdyż był obiektem licznych militarnych ekspedycji krajów sąsiednich. W jej dziejach wyróżnić można cztery okresy:

•  Staroelamicki (ok. 2500-1500 r. p.n.e.)
•  Średnioelamicki (ok. 1500-1100 r. p.n.e.) 
•  Wieki Ciemne (ok. 1100-750 r. p.n.e.)
•  Neoelamicki (750-640 r. p.n.e.)

Okres staroelamicki (2500-1500 r. p.n.e.)

Lud nazwany później elamickim pochodził zapewne z okolic dzisiejszego centralnego Iranu. Historycznie potwierdzony jest dość silny wpływ kultury sumeryjskiej, gdyż ludność Elamu przez wieki żyła w cieniu tego państwa. Przykładem jest to iż na pewno przejęli po Sumerach pismo klinowe. W najstarszym okresie Elam był miejscem podbojów krajów sąsiednich. Nie mógł go pominąć wielki Sargon Akadyjski w swych licznych podbojach. W swych inskrypcjach tytułuje się "Zdobywcą Elamu i Warachse". Po upadku Elamu za sprawą Sargona nastąpił wielki renesans tego państwa za sprawą dynastii z Szimaszki – kraju leżącego na północno-wschodnich granicach Elamu. Najwybitniejszym władcą tego kraju był Idadu I Inszuszinak. Przede wszystkim przeniósł on stolicę państwa do Suzy i tytułował się "Królem Szimaszki i Elamu". Za jego panowania Elam przeżywał okres prawdziwego rozkwitu właściwie w każdej z dziedzin życia. Jednak już w II połowie XX w. p.n.e. państwo niespodziewanie zaczęło chylić się ku upadkowi, czego dowodem było porzucenie przez kolejnych królów dumnego tytułu królewskiego i zadowoleniem się jeszcze sumeryjską godnością "gubernatora Suzy". Elam znalazł się w strefie wpływów już wtedy Sumero-Akadu. Około 1900 r. p.n.e. nową dynastię zaczął niejaki Eparti tytułujący się królem "Anszan i Suzy". Potocznie ród ten nazywa się dynastią Epartydów lub Ukalmahów. W tym okresie Elam był zapewne federacją miast luźno ze sobą powiązanych. W 1765 r. p.n.e. rozpoczęły się pierwsze prawdziwe podboje Elamu. Zdobyto ważne miasto Esznunnę wraz z całym obszarem Mezopotamii na wschód od Tygrysu. Kampania ta zapewne miała służyć podbiciu całej Babilonii, gdyż kolejnym celem stał się sam Hammurabi. Jednak udało mu się wyjść z opresji cało i sam kilka lat później podbił na krótko Suzjanę. Jednak już za panowania Samsu-iluny Elamici odzyskali ją. Około 1710 r. p.n.e. Szutruk-Nahhunte I najechał i złupił Babilonię. Był to czas prawdziwej potęgi dynastii Sukkalmahów, jednak prawdopodobnie ostatni. Z ostatnich 200 lat panowania tego rodu, informacje są naprawdę znikome i każda próba rekonstrukcji ówczesnych wydarzeń jest raczej skazana na niepowodzenie.

Okres średnioelamicki (1500-1100 r. p.n.e.)

W czasach Kindinuidów Elam prowadził przegrane wojny z królami babilońskimi wpadając w czasowe zależności od tego państwa. Za pierwszym razem Kurigalzu I Starszy podbił Suzjanę korzystając ze słabości nowej dynastii. Natomiast najazd Kurigalzu II Młodszego został sprowokowany próbą najazdu na Babilon ostatniego króla z tej dynastii jakim był Hurbatila. Wojska kasyckie wtargnęły wtedy do Suzy i złupiły ją, a sam Kurigalzu II zapuścił się aż po wschodnie granice ziem elamickich. Najazd ten obalił dynastię Kindinuidów. Ich następcy, ród Igihalkidów, starali się najprawdopodobniej za wszelką cenę utrzymywać przyjazne stosunki z Babilonem. Zajmowali się głównie sprawami administracyjnymi i ekonomicznymi kraju, tworząc z niego w tej dziedzinie prawdziwą potęgę. Przyjaźń z Babilonem pieczętowano przeróżnymi małżeństwami i korzystnymi sojuszami. Dopiero ostatni władca tej dynastii, Kidinhutran III, przeszedł do ofensywy. Złupił najpierw pograniczne Der, zaatakował Babilon i zdobył Nippur. Jednak ofensywa trwająca kilka lat załamała się, gdyż dowództwo nad armiami Babilonu przejął Tukulti-Ninurta I. Był to król asyryjski, jednak patronował Babilończykom. W efekcie odbito wszelkie utracone tereny i ponownie złupiono Suzę. Dynastia Igihalkidów została definitywnie odsunięta od władzy. Władzę ostatecznie przejęła dynastia Szutrukidów, a na tronie zasiadł jej pierwszy przedstawiciel – Szutruk-Nahhunte I. Skaza, jaką były liczne łupieskie najazdy babilońskie na ziemie elamickie, nie dawała nowemu władcy spokoju. Postanowił podbić zachodniego sąsiada. W 1157 r. p.n.e. najechał Babilonię, a efekt przerósł jego oczekiwania. Podbito całą Babilonię łupiąc ją doszczętnie, m.in. król Elamu wywiózł do Suzy stelę z kodeksem Hammurabiego. Po 400 latach panowania Kasyci utracili władzę nad Babilonem. Elam zarządzał krajem między dwoma rzekami aż do momentu, gdy odwet za to upokorzenie wziął słynny Nabuchodonozor I. Zdobył on i złupił Suzjanę, a ówczesny władca Elamu Huttelusz-Inszuszinak uciekł w góry. Na trzy wieki państwo pogrążyło się w chaosie Wieków Ciemnych, o których nie zachowała się właściwie żadna wzmianka źródłowa. 

Okres neoelamicki (750-640 r. p.n.e.)

W VII w. p.n.e. doszło do kolejnej rozgrywki pomiędzy Asyrią i Elamem. Pod wodzą Aszurbanipala wojska asyryjskie odniosły nad Elamitami zwycięstwo w 653 p.n.e.- Teumman został pokonany w bitwie na rzeką Ulaya, a Suza została zajęta. W 647 p.n.e. wojska asyryjskie jeszcze raz wkroczyły na terytorium Elamu z powodu obalenia przez Khumban-haltasza III proasyryjskiego króla i zdobyły Suzę. Tym razem miasto zostało doszczętnie zburzone, a mieszkańcy uprowadzeni w głąb państwa asyryjskiego (część z nich trafiła do Samarii w Palestynie). Po upadku imperium asyryjskiego w końcu VII w. p.n.e. Elam znalazł się w granicach państwa perskiego jako jedna z perskich prowincji o nazwie Chuza, a Suza stała się jedną ze stolic perskich władców. Po śmierci Aleksandra Wielkiego, w wyniku wojen diadochów, Elam przeszedł w ręce dynastii Seleukidów. Persowie utworzyli w Elamie nowe, wasalne królestwo, które w 139 n.e., po przegnaniu Greków z Persji i Mezopotamii, zostało podporządkowane Partom. Kiedy Sasanidzi obalili Partów w III w. n.e., Elam stał się satrapią ich państwa.

Tablica chronologiczna władców Elamu

Dynastia z Awan (ok. 2500-2200 p.n.e.)

- Trzech królów o nieznanych imionach

- Peli

- Tata

- Ukkutachasz

- Chiszur (ok. 2450 p.n.e.)

- Szuszuntarana

- Napilchusz

- Kukku-Siwe-temti

- Luh-iszszan (przełom XXIV/XXIII w. p.n.e.)

- Hiszep-ratep (ok. 2275 p.n.e.)

- Helu

- Epir-mupi (XXIII w. p.n.e.)

- Hita (ok. 2250 p.n.e.)

- Kutik-Inszuszinak (2 połowa XXIII p.n.e.)

Dynastia z Simaszki (ok. 2100-1900 p.n.e.)

- Girnamme (ok. 2040 p.n.e.)

- Lu-luhhan

- Eparti (ok. 2030 p.n.e.)

- Hutran-temti (koniec XXI w. p.n.e.)

- Kindattu

- Idaddu I (ok. 1970-1945 p.n.e.)

- Tan-Ruhuratir (ok. 1945-1925 p.n.e.)

- Idaddu II (Idattu) (ok. 1925-1870 p.n.e.)

Okres panowania sukkalmahów (ok. 1900-1500 p.n.e.)

 Dynastia z Anszan i Suzy

- Eparti II (ok. 1850-1830 p.n.e.)

- Silhaha (ok. 1830-1800 p.n.e.)

- Siruktuh I (ok. 1800-1772 p.n.e.)

- Simut-wartasz (1772-1770 p.n.e.)

- Siwe-palar-chuppak (1770-1745 p.n.e.)

- Kuduzulusz I (1745-1730 p.n.e.)

- Kutir-Nahhunte I (1730-1700 p.n.e.)

- Lila-ir-tasz (1700-1698 p.n.e.)

- Temti-agun II (1698-1685 p.n.e.)

- Tan-Uli (1685-1655 p.n.e.)

- Temti-chalki (1655-1650 p.n.e.)

- Kuk-naszur II (1650-1635 p.n.e.)

- Kutir-Szilchacha I (1635-1625 p.n.e.)

- Temti-raptasz (1625-1605 p.n.e.)

- Kuduzulusz III (1605-1600 p.n.e.)

- Tata (1600-1580 p.n.e.)

- Atta-merra-chalki (1580-1570 p.n.e.)

- Pala-iszszan (1570-1545 p.n.e.)

- Kuk-kirwasz (1545-1520 p.n.e.)

- Kuk-Nahhunte (1520-? p.n.e.)

- Kutir-Nahhunte (ok. 1500 p.n.e.)

Okres klasyczny (ok. 1450-1100 p.n.e.)

- Hurbatila (ok. 1330 p.n.e.)

Dynastia Igehalkidów

- Ige-halki (ok. 1320 p.n.e.)

- Pahir-iszszan

- Attar-kitah (ok. 1310-1300 p.n.e.)

- Humban-numena (ok. 1275 p.n.e.)

- Untasz-Napirisza (1275-1240 p.n.e.)

- Unpahasz-Napirisza

- Kiden-Hutran (ok. 1215 p.n.e.) 

Dynastia Szutrukidów

- Hallutusz-Inszuszinak (1205-1185 p.n.e.)

- Szutruk-Nahhunte I (1185-1155 p.n.e.)

- Kutir-Nahhunte III (1155-1150 p.n.e.)

- Szilhak-Inszuszinak (1150-1120 p.n.e)

- Huttelusz-Inszuszinak (1120-1110 p.n.e.)

- Szilhina-Hamru-Lakamar (?-1100 p.n.e.)

Władcy nowoelamiccy (ok. 800-600 p.n.e.)

- Humban-tahrah (760?-743 p.n.e.)

- Humban-nikasz I (743-717 p.n.e.)

- Halluszu-Inszuszinak (699-693 p.n.e.) 

- Kudur-Nahhunte (693-692 p.n.e.)

- Humban-nimena (692-689 p.n.e.)

- Humban-haltasz I (689-681 p.n.e.)

- Humban-haltasz II (681-675 p.n.e.)

- Urtak (674–663 p.n.e.) 

- Tepti-Humban-Inszuszinak (664–653 p.n.e.)

- Humban-nikasz II (653?–652 p.n.e.) 

- Tammaritu II (652?–649? p.n.e.)

- Indabigasz (649?–648? p.n.e.)

- Tammaritu II (647? p.n.e.)

- Humban-haltasz III (648-640? p.n.e.)