Partia (staroperskie Parthava)
była za Cyrusa Wielkiego satrapią Achemenidów, a później także monarchii
Seleucydów. Ok. roku 245 p.n.e. miejscowy satrapa, Andragoras, uniezależnił się
od Seleucydów. Ok. roku 238 p.n.e. na teren satrapii wkroczyli koczowniczy
Parnowie pod przywództwem Arsakesa (247- ok. 217 p.n.e.), od którego wzięła
nazwę dynastia Arsacydów. Następcy Arsakesa – Arsakes II (ok. 214-191 p.n.e.),
Fraates I (176-171 p.n.e.), walczyli ze zmiennym szczęściem z Seleucydami i
sąsiednimi ludami. Dopiero Mitrydates I (171-138 p.n.e.) przez podbój Medii,
Mezopotamii, Arii, Margiany i Baktrii podniósł Partię do rangi mocarstwa. Syn
Mitrydatesa Fraates II (138-128 p.n.e.) pokonał Antiocha VII Sidetesa w 129
p.n.e., sam jednak zginął w walce z Sakami. W walce z koczownikami (czasami
identyfikowanymi jako Yuezhi[potrzebne źródło]) zginął również jego następca
Artabanus I (127-124/123 p.n.e.). Dopiero Mitrydatesowi II Wielkiemu udało się
odbudować potęgę państwa, pokonać Saków i przyłączyć szereg ziem na wschodzie.
Widomym świadectwem jego sukcesu było przyjęcie tytułu "króla
królów".
Po ustanowieniu przez Rzymian
prowincji Syrii w roku 64 p.n.e. oba mocarstwa zaczęły ze sobą graniczyć i
nieuniknione stało się starcie pomiędzy dwiema największymi potęgami regionu. Zbrojne
konflikty między Rzymem i Partami zaczęły się w roku 53 p.n.e., kiedy do
kontrolowanej przez Partów Mezopotamii wkroczyły rzymskie legiony dowodzone
przez wodza Krassusa. W Iranie toczyła się od ok. 58 p.n.e. wojna między królem
Elymaidy Orodesem a jego bratem, królem Medii Atropatene Mitrydatesem o tron
Króla Królów. Krassus miał nadzieję, że wmiesza się w spór lub skorzysta z
zaangażowania braci w walce między sobą i zagarnie bogatą Mezopotamię, a może
nawet na trwałe uzależni potężne i rozległe państwo partyjskie od siebie i
Rzymu.
Krassus zawarł sojusze z
nieposłusznymi wasalami Partów: królem Armenii Artawazdesem II i królem Osroene
Abgarem II. 36 tysięcy Rzymian (35 tysięcy piechoty, tysiąc kawalerii) stoczyło
pod miastem Carrhae bitwę z ponad 10 tysięcy partyjskich jeźdźców dowodzonych
przez wasalnego księcia z klanu Surenów, jednego z najznamienitszych
partyjskich rodów. Dynastia Arsacydów była pochodzenia scytyjskiego i
przyniosła do Iranu scytyjskie wzorce. Konni łucznicy, korzystając ze swojej
szybkości zasypali rzymską piechotę gradem strzał, nie dając się jej zbliżyć.
Rzymskie wojska poszły w rozsypkę, jedynie 10 tysięcy legionistów zdołało
uniknąć śmierci lub niewoli. Zdobytych jeńców i sztandary legionowe Partowie
zwrócili Rzymowi dopiero po 33 latach.
Syn Krassusa zginął w trakcie
bitwy, sam Krassus zginął po bitwie podczas negocjacji z Partami z rąk
pomniejszego dowódcy, głowę prokonsula zabrano na dwór Orodesa, gdzie posłużyła
jako rekwizyt w inscenizacji "Bachantek" Eurypidesa. Wielu
legionistów wziętych w niewolę zapędzono w głąb Iranu do przymusowej pracy, jak
niegdyś czyniono z żołnierzami Seleukidów. Sam Orodes bez trudu odparł atak
Armeńczyków i przymusił Artawazdesa II do uznania swojej supremacji, Abgara
Partowie zabili. Partowie nie wykorzystali zwycięstwa i nie zaatakowali
imperium rzymskiego od razu, bowiem Orodes przeprowadzał czystki w swoim
państwie i zabił m.in. Surenę, autora wielkiego sukcesu.
W dwa lata po tym zwycięstwie
Partowie uderzyli na ziemie Imperium Romanum. Orodes wysłał wojska pod wodzą
swego syna, współrządcę Pakorusa. Kwestor Krassusa, Gajusz Kasjusz Longinus
(przyszły zabójca Cezara) zebrał to, co zostało z armii swojego przełożonego i
odparł atak młodego króla. Z dalszych działań musiał Pakorus zrezygnować,
bowiem ojciec, nie ufający nawet własnemu synowi (nic dziwnego: sam pozbawił
życia swego ojca, Fraatesa) wezwał go do Ktezyfontu. W 46 p.n.e. Pakorus
powrócił do Syrii i wmieszał się w walki między stronikami Cezara a
zwolennikami Pompejusza. Późna pora roku zniechęciła go jednak i zawrócił.
Większe sukcesy odnieśli w roku 40 p.n.e.. W Palestynie trwał konflikt
sukcesyjny między przedstawicielami dynastii Machabeuszy: Janem Hirkanem II i
Antygonem. Pakorus wtargnął do Palestyny, osadził Antygona na tronie w
Jerozolimie a Hirkana oddał pod straż satrapy Górnej Mezopotamii. Tymczasem
Kwintus Labienus, syn legata Cezara Tytusa Labienusa, rzymski dowódca i
stronnik zabójców Cezara, którego niegdyś, podczas wojny z Markiem Antoniuszem
Kasjusz wysłał do Orodesa z prośbą o pomoc, na czele innej armii zajął Syrię i
prawie całą Azję Mniejszą. Wydawało się, że Partowie spełnią swoje marzenie o
restytucji irańskiej władzy w dawnych zachodnich prowincjach imperium
Achemenidów. Nieporozumienia między Pakorusem a Labienusem (który raczej wiązał
z całą akcją własne, nie partyjskie ambicje) ułatwiło Rzymianom działanie.
Marek Antoniusz posłał do Syrii swojego legata, Wentydiusza, który pokonał siły
Pakorusa pod Amanus (39 p.n.e.) i Gindaros koło Antiochii (38 p.n.e.),
wykorzystując błędy taktyczne partyjskiego dowództwa. Tymczasem Labienusa
wyparto z Anatolii. W 38 r. Pakorus zginął i Partowie wycofali się z ziem
rzymskich.
Marek Antoniusz próbował
zrealizować marzenia Juliusza Cezara i Kleopatry i podbić ziemie Partów, ale
mimo zgromadzenia 100 tysięcy żołnierzy jego wyprawa zakończyła się porażką. W
36 p.n.e. Antoniusz ruszył do Iranu przez Armenię, omijając Mezopotamię. Liczył
na zwycięstwo z pomocą zbuntowanych wasali Króla Królów Fraatesa IV: króla
Armenii Artawazdesa II i króla Medii Atropatene Artawazdesa I. Klęska pod Fraaspą
i kłopoty z zaopatrzeniem zmusiły go do wycofania się. Porażka nie
przeszkodziła Antoniuszowi w ogłoszeniu w Aleksandrii (34 p.n.e.) Królem Królów
Cezariona (syna Cezara i Kleopatry), Aleksandra Heliosa królem Armenii oraz
wykrojeniu dzieciom Kleopatry i swoim królestwa w terytorium partyjskim i
rzymskim. W 33 p.n.e. nastąpiła druga nieudana inwazja Antoniusza na imperium
Partów.
W 20 p.n.e. w Armenii nastąpił
przewrót: obalono sprzyjającego Partom Artaksesa II i wyniesiono na tron
opowiadającego się za zbliżeniem z Rzymem i gotowego uznać zwierzchnictwo
cesarza Tigranesa III. August posłał Tyberiusza, by koronował Tigranesa III w
jego imieniu i wspierał partyjskiego uzurpatora, Tiridatesa II. Walka z nim
związała ręce Królowi Królów Fraatesowi IV. Fraates nie mógł sobie pozwolić na
walkę z Rzymianami i zwrócił sztandary legionowe Krassusa. August obnosił się
tym "zwycięstwem", ale rozpoczęły się wielowiekowe walki
rzymsko-irańskie o Armenię.
Cesarze dynastii
julijsko-klaudysjkiej i flawijskiej prowadzili politykę umacniania obecności
Rzymu na wschodzie poprzez aneksje wasalnych królest nadgranicznych (Kapadocja,
Kommagene, Mała Armenia, Paflagonia), co oczywiście nie sprzyjało dobrym
stosunkom z Partami dążącymi do odbudowy potęgi Achemenidów. W 18 r. n.e. zmarł
Orodes, król Armenii z rodu Arsacydów (domu panującego w Iranie). Na owego
króla wybrano Artaksesa III, a Tyberiusz zatwierdził wybór i uznał go za
swojego lennika. Król Partów Artabanus II, zmagający się z trudościami
wewnętrznymi, początkowo nie ingerował, jednak w 35 r. wysłał swojego syna,
Arsakesa, aby zajął Armenię. Tyberiusz nasłał przeciw Partom króla Iberii
Mitrydatesa, a ten wkroczył do Armenii i zachęcił Tiridatesa, krewnego
Artabanosa, do buntu. W Iranie wybuchła więc nowa wojna domowa, do której
mieszał się namiestnik Syrii Witeliusz. Artabanus pokonał pretendenta, lecz
Armenii nie odzyskał.
W 51 r. Mitrydatesa, władcę Iberii i Armenii, zamordowano. Do Armenii wkroczył namiestnik Kapadocji, a to wywołało reakcję Króla Królów Wologazesa I. Osadził on w Armenii swojego brata, Tiridatesa I. Neron wysłał Gnejusza Domicjusza Korbulona, by załatwił sprawę. Korbulon wysłał protest do Wologezesa, a ten początkowo ustąpił, jednak zbierał siły na walkę z Rzymem. To samo czynili Rzymianie (żadna ze stron nie była pewna przewagi). Tiridates zaatakował w 57 r. W pierwszej potyczce gdzieś nad Euftratem pokonał rzymskie siły i zajął Armenię. Unikał jednak walnej bitwy i pozwolił Korbulonowi wkroczyć w głąb swojego państwa. Wologazes, zajęty powstaniem w Hyrkanii i inwazją Kuszanów na Baktrię, nie mógł pomóc bratu. Korbulon spalił Artaksatę i w 59 r. ruszył na Tigranocertę. Rzymianie przywrócili do władzy Tigranesa VI. W 61 r. Tigranes VI najechał Mezopotamię - Partowie odpowiedzieli ponownym zajęciem Armenii i usunięciem go z tronu. W 62 r., gdy Wologezes oblegał Tigranesa w Tigranocercie, Korbulon zawarł rozejm z Wielkim Królem. Jeszcze w tym samym roku namiestnik Kapadocji Cesseniusz Petus wkroczył do Armenii, został jednak pokonany pod Randeją. Korbulon wdarł się do Mezopotamii, ale na wieść o klęsce Petusa zawrócił. Odnowiono rozejm: odtąd w Armenii panował Tiridates, brat króla Partów, ale jako wasal Nerona. W 66 r. Tigranes złożył hołd Neronowi. Ten kompromis, mimo późniejszych licznych wojen, okazał się trwały.
W roku 113 naszej ery cesarz
Trajan skierował przeciwko Partom całą potęgę Rzymu i do roku 115 opanował
Armenię, Asyrię i Mezopotamię, zdobył Ktezyfon i Tygrysem dopłynął do Zatoki
Perskiej. Wtedy rzymskie legiony mogły po raz pierwszy i ostatni zaznać kąpieli
w wodach zatoki. Osadził na partyjskim tronie swojego protegowanego, a
prawowity wielki król, Orodes, uciekł w głąb Iranu. Jednak zdobyte ziemie
pozostały pod władzą Rzymu tylko przez chwilę, gdyż powstanie ludności
mezopotamskiej zmusiło Trajana do wycofania się, a Hadrian, który został
cesarzem w roku 117 nakazał opuścić zdobyte prowincje ze względu na zbyt
wysokie koszty ich obrony i ciągłe zagrożenie.
Kolejna wojna między Rzymem, a
Partami wybuchła w roku 162, gdy partyjskie armie Wologezesa IV wdarły się do
Azji Mniejszej, gdzie pokonały wojska namiestnika Kapadocji Sedacjusza
Seweriana, i Syrii, gdzie zwyciężyły Rzymian pod Elegeją. Marek Aureliusz
starał się zawrzeć kompromisowy układ, jednak Król Królów nie ustąpił. Już rok
później rzymska armia dowodzona przez cesarza Lucjusza Werusa (a właściwie
namiestnka Syrii Awidiusza Kasjusza i namiestnika Kapadocji Stacjusza Pryskusa)
wkroczyła do Armenii i Mezopotamii pokonując Partów pod Dura Europos, a
następnie paląc Artaksatę, Seleukię i Ktezyfont (w roku 165), a następnie
ruszyła w głąb Wyżyny Irańskiej, gdzie została zatrzymana i zmuszona do odwrotu
przez dżumę. Wracający do domu żołnierze zawlekli tę chorobę do Rzymu. W wyniku
paktu zawartego w 166 r. z Wologazesem cesarz przejął od króla Partów
zwierzchnictwo nad Osroene. Po 14 latach Partowie znów osadzili swojego
przedstawiciela na tronie armeńskim.
Podczas wojny Septymiusza Sewera
z Pesceniuszem Nigrem Wielki Król Wologezes V zgłosił gotowość poparcia tego drugiego,
a król Osroene Abgar IX ogłosił niezależność. W 193/4 r. Sewer wkroczył do
Mezopotamii, anektował Osroene zamieniając je w prowincję, a następnie wkroczył
do Medii Adiabene i zawarł korzystny pokój z królem Partów. W 197 r. Wologezes
zaatakował Nisibis. Cesarz powrócił na Wschód i ponownie zwyciężając Partów
zajął Ktezyfont. Partowie musieli oddać Rzymianom dużą część Mezopotamii,
jednakże rzymskie rządy nad Eufratem i Tygrysem skończyło się po śmierci
Septymiusza Sewera.
Ostatnim cesarzem, który podjął
wyprawę przeciw Partom był Karakalla, który, podobnie jak Trajan, marzył o
powtórzeniu czynu Aleksandra Wielkiego. Kolejna wojna domowa w Iranie
(Wologezes VI kontra Artabanus IV) i powolne rozkład imperium Partów miały
dopomóc mu w odniesieniu zwycięstwa. W 216 r. cesarz anektował Armenię i
wkroczył do Mezopotamii, a potem do Medii. Został zamordowany przez Marka
Opiliusza Makrynusa, który zagarnął władzę. Makrynus przegrał bitwę pod Nisibis
i został przez Artabanusa IV zmuszony do wypłaty kontrybucji wojennej (200
milionów sesterców). Odnowiono traktat zawarty między Neronem a Wologezesem I,
królem Armenii został Tiridates IV z rodu Arsacydów. Sukces ten nie zahamował jednak
postępującego rozkładu imperium partyjskiego. Jeszcze tylko 7 lat istniało
państwo partyjskie, któremu położyła kres dynastia Sasanidów.
ORGANIZACJA PAŃSTWA PARTYJSKIEGO
Państwo partyjskie dzieliło się na
satrapie i wasalne królestwa:
- Atropatene
- Adiabene
- Osroene
- Hatra
- Mesene
- Persis
- Elymais
- Gordiene
- Zabdikene
- Sofene
Władcy partyjscy pielęgnowali
zarówno perską, jak i grecką kulturę. Dla Greków chcieli być królami
hellenistycznymi (gr. basileus), dla Irańczyków dziedzicami Achemenidów –
"Królami Królów" (szachinszach). Przyjmowali greckie przydomki
(Euergetes, Epifanes, Filopator itp.), bili tetradrachmy. Deifikowani po
śmierci władcy dysponowali despotyczną władzą pochodzącą od bogów. Musieli
jednak liczyć się ze zdaniem członków siedmiu książęcych klanów partyjskich
(dynastia Arsacydów należała do jednego z nich), których reprezentanci
zasiadali w radzie królewskiej. To właśnie rada wybierała króla spośród
członków dynastii (tron był elekcyjny w tradycji irańskiej, jednak za
Achemenidów zwyczaj ten uległ zatarciu). Wśród badaczy panuje jednak niezgoda:
niektórzy uważają, że również za Partów elekcyjność tronu stała się formalnością.
Partowie budowali okrągłe,
ufortyfikowane miasta. Dbali o rozwój handlu, wielkie korzyści czerpali z
panowania nad jedwabnym szlakiem, nawiązali kontakty z Chinami. Miasta greckie
cieszyły się autonomią, ale urzędnicy miejscy musieli uzyskać potwierdzenie wyboru
ze strony króla, aby móc wykonywać swoje obowiązki. Arsacydzi rezydowali w
kilku stolicach: (Hekatompylos, Ktezyfon, Seleucja nad Tygrysem, Ragy),
przenosząc się z jednej do drugiej, podobnie jak Achemenidzi. Piechota ich
feudalnego państwa nie przejawiała szczególnej wartości, natomiast wzorowana na
Scytach i Sarmatach jazda, złożona z konnych łuczników oraz partyjskiego
rycerstwa walczącego jako opancerzeni jeźdźcy (Katafrakci), okazała się
przeciwnikiem groźnym dla Rzymu.
Podstawową jednostką monetarną
państwa Partów była srebrna drachma (ważąca około 4 g). W powszechnym użyciu
były również tetradrachmy i drachmy oraz małe monety z brązu. Pierwsze monety
zostały wybite za panowania Arsakesa. Na awersach znajdowało się zwykle
popiersie władcy, patrzącego w lewą stronę, natomiast na rewersie siedząca
postać z łukiem w ręku, otoczona greckimi literami. W późniejszym okresie (od
panowania Wologazesa I) obok greckich pojawiały się również litery partyjskie.
TABLICA CHRONOLOGICZNA WŁADCÓW PARTII
- Arsakes I (247- ok. 217 p.n.e.)
- Arsakes II (217-191 p.n.e.)
- Priapatius (191-176 p.n.e.)
- Fraates I (176-171 p.n.e.)
- Mitrydates I Filhellenos (171-138 p.n.e.)
- Fraates II (138-128 p.n.e.)
- Artabanus I Filadelfos (128-124 p.n.e.)
- Mitrydates II Epifanes (124-87 p.n.e.)
- Gotarzes I (91- ok. 80 p.n.e.)
- Orodes I (ok. 80 - ok. 77 p.n.e.)
- Sinatruces (ok. 77 - ok. 70 p.n.e.)
- Fraates III (70-58 p.n.e.)
- Mitrydates III (58-57 p.n.e.)
- Orodes II (57-37 p.n.e.)
- Pakorus I (ok. 39-38 p.n.e.) (wspólnie z ojcem
Orodesem II)
- Fraates IV (37-30 p.n.e.)
- Tiridates I (30-29 p.n.e.)
- Fraates IV (29-28 p.n.e.)
- Tiridates I (28-26 p.n.e.)
- Fraates IV (26-2 p.n.e.)
- Fraates V (Fraatakes) (2 p.n.e.-4 n.e.)
- Orodes III (4-6)
- Wonones I (8/9-11/12)
- Artabanus II (10/11-38)
- Gotarzes II (38-51)
- Wardanes (39-47)
- Wologazes I (51-78)
- Wologazes II (77 - 80)
- Pakorus II (78-79)
- Artabanus III (79-81)
- Pakorus II (81-105)
- Wologazes III (105-147)
- Osroes I (109-129)
- Partamaspates (116)
- Mitrydates IV (129-140)
- Wologazes IV (147 - 191)
- Wologazes V (191-208)
- Wologazes VI (208 - 228)
- Artabanus IV (216-224)
Podbój Partii przez Sasanidów w 224 r. n.e.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz