Imperium Sasanidów

Za protoplastę dynastii uznawany jest Sasan, arcykapłan Anahity, będący podobno potomkiem Achemenidów. Jego syn, Papak  zjednoczył Fars (Persję właściwą). Jego następca Ardaszir I wypowiedział posłuszeństwo partyjskiemu królowi królów Artabanowi IV. W 224 roku pokonał go pod Hormizdeganem, kładąc kres panowaniu partyjskiej dynastii Arsacydów. W 226 r. opanował Mezopotamię i rok później ogłosił się "Wielkim Królem, Królem Królów".

Rządy dynastii Sasanidów pod kilkoma istotnym względami różniły się od wcześniejszych panujących w Iranie. Po pierwsze, w stopniu dotychczas niespotykanym nawiązywali oni do tradycji Achemenidów i innych czysto irańskich, przeciwstawiając je greckim i rzymskim – opierali się więc na ideologii o charakterze narodowym. Po drugie, coraz silniejsze były związki państwa z zoroastryzmem, który stał się niejako religią oficjalną, co prowadziło do prześladowania innych wyznań, chociaż nigdy nie przybrało ono charakteru systematycznego. Po trzecie wreszcie, stopniowo następowała centralizacja rządów. 

Otoczeni przez zaratustranistyczny kler królowie sasanidzcy ideą swego panowania uczynili rozszerzenie swojego imperium kosztem Rzymu, aby dorównać osiągnięciom Achemenidów. Już w roku 230 zaatakowali oni kontrolowaną przez Rzym zachodnią Mezopotamię. Cesarz Aleksander Sewer podszedł pod Ktezyfon, gdzie poniósł klęskę. Ardaszir nie umiał jednak, czy też nie mógł wykorzystać zwycięstwa. Sukces przyszedł kilka lat później, gdy wykorzystali chaos w rzymskim cesarstwie i opanowali zachodnią Mezopotamię. W 243 r. Wielki Król Szapur I zajął Nisibis i Carrhae. Gordian III i prefekt pretoriański Tyneziteusz zadali wojskom Szapura klęskę pod Resaeną i wyparli je za granice Cesarstwa. W 244 roku nowy prefekt, Filip I Arab, zamordował Gordiana i ogłosił się cesarzem. Został pokonany przez Persów pod Misiche i musiał zapłacić kontrybucję, zrzec się pretensji do Armenii Wielkiej i nie popierać dążeń armeńskich Arsakidów do obalenia Sasanidów. Zachodnia Mezopotamia pozostała jednak przy Rzymianach. 

W roku 256 wojska Króla Królów Szapura I zdobyły Antiochię oraz leżącą nad Eufratem twierdzę Dura Europos, którą Rzymianie odebrali Partom w roku 165. Szapur najechał Armenię i osadził tam swojego syna, Hormizda. Cztery lata później pod Edessą do sasanidzkiej niewoli został wzięty, wraz z wieloma żołnierzami, rzymski cesarz Walerian. Na szczęście dla Rzymu marsz Sasanidów na zachód zatrzymały wojska króla Palmyry Odeantusa, cesarskiego wasala, które stały się jedynymi obrońcami wschodnich granic Rzymu. Odenatus zdobył nawet Ktezyfont i otrzymał od cesarza Galiena tytuł corrector Orientis. W 283 roku cesarz Karus wyruszył z wielką wyprawą na Iran, jakiej nie widziano od czasów wojny Karakalli z Partami. Wojska rzymskie zdobyły Ktezyfon, ale dowodzący kampanią cesarz Karus zginął w niewyjaśnionych okolicznościach we własnym obozie. W roku 284 zachodnia Mezopotamia pozostała przy Rzymianach, tymczasem Persowie podporządkowali sobie kaukaskie królestwo Iberii. 

W roku 296 król Persji Narses wypędził z Armenii króla Tiridatesa V i zaatakował cesarstwo rzymskie. Pokonał legiony w okolicach Cahrrae. Cesarz Galeriusz (cezar Dioklecjana) przybył na Wschód i przeniósł działania do Armenii, gdzie trudniej powodziło się perskiej jeździe i legiony, którym walczyło się tam lepiej, mogły to wyzyskać. W dolinie Araksesu w centrum kraju wojska Persów zostaly pobite a obóz perski wraz z rodziną królewską wpadł w ręce rzymskie. Galeriusz wtargnął do Mezopotamii i zajął Ktezyfon. Mimo zniszczenia sasanidzkiej armii cesarz Dioklecjan nie anektował podbitych ziem, gdyż z trudem utrzymywał porządek na dotychczasowym obszarze cesarstwa. Zmieniono tylko granicę w Mezopotamii na korzyść Rzymian.

W 359 r. Król Królów Szapur II zajął wiele miast w północno-zachodniej Mezopotamii. W roku 363 cesarz Julian Apostata, marzący być może o podboju Persji, wyprawił się na wojnę na wschód. Wdarł się daleko w głąb Mezopotamii, ale wyprawa nie potoczyła się najlepiej dla rzymskich wojsk. Wprawdzie doszły do Ktezyfontu, jednak nie zdołały go zdobyć. Julian Apostata wycofał się do Armenii. Stamtąd Persowie wciągnęli go w głąb Iranu i nękali wojną podjazdową. Cesarz zginął, a armia stanęła przed widmem całkowitej zagłady. Następca Juliana Apostaty, Jowian, uratował armię i uzyskał z Sasanidami trzydziestoletni pokój w zamian za oddanie większej części zachodniej Mezopotamii.

W 383 r. cesarz Teodozjusz I bezskutecznie próbował odebrać Persom ich część Armenii. W 428 r. Wielki Król Bahram V anektował wschodnią Armenię, ok. 440 r. cesarz Teodozjusz II uczynił to samo z zachodnią. Król Jazdagird II wtargnął w granice cesarstwa, jednak szybko przyjął propozycje pokojowe.

W drugiej połowie V wieku jednak głównym problemem stało się zagrożenie zewnętrzne ze strony koczowniczego ludu Heftalitów. Peroz I (459-484) został przez nich pokonany i zabity, a jego syn Kawad I (488-496 i 498-531), im zawdzięczał powrót na tron, ale w zamian musiał płacić roczny trybut. Te klęski stały się impulsem do przeprowadzenia reform, które rozpoczął Kawad, a kontynuował jego następca, Chosrow I (531-579). Objęły one zarówno wojsko jak i administrację, a w szczególności system podatkowy, który stał się bardziej racjonalny i sprawiedliwy. To właśnie te reformy pozwoliły Chosrowowi I rozbić Heftalitów w przymierzu z Turkami, skutecznie przeciwstawić się tym ostatnim kiedy zwrócili się oni przeciwko Iranowi oraz toczyć zwycięskie wojny z Bizancjum.

Tymczasem w  522 r. cesarz Justyn I objął rzymskim protektoratem Lazykę i Iberię leżące w perskiej strefie wpływów. Król Krajów Chosrow I odpowiedział wojną, ale jego wojska uległy rzymskim pod Darą. Przechodzące wówczas kryzys państwo irańskie potrzebowało pokoju, Chosrow zrezygnował więc z dalszej walki. Jego następca, Hormizd IV (579-589), został obalony przez Bahrama Czobina (590-591), wodza sławnego ze swoich zwycięstw nad Turkami. Jednak wkrótce syn Hormizda, Chosrow II Parwiz (591-628), prowadząc ze sobą bizantyjską armię pokonał Bahrama i zabił go. Wnuk wielkiego Chosrowa I po zdobyciu władzy oddał się głównie swojemu zamiłowaniu do luksusu i zmysłowych uciech. Po śmierci cesarza Maurycjusza, któremu zawdzięczał tron, Chosrow rozpoczął długotrwała wojnę z Bizancjum. Sasanidzki władca zdobył Syrię, Palestynę i Egipt, a jego wojska dotarły aż pod Konstantynopol. Jednak od roku 622 pod wodzą cesarza Herakliusza wojska bizantyjskie po kolei rozbijały wyczerpane długoletnią wojną irańskie armie, wykorzystując możliwość transportu morzem, nad którym cały czas panowała bizantyjska flota, oraz sojusz z Chazarami. Ostatecznie Chosrow był zmuszony do sformowania armii z niewolników i kucharzy, którą w 627 roku Herakliusz doszczętnie rozbił pod dawną stolicą Asyrii Niniwą. Wkrótce potem Chosrow został obalony i stracony. Imperium ogarnęła wojna domowa, po której ostatecznie władcą został ośmioletni wnuk Chosrowa II, Jezdegerd III (632-651). 

Kraj był kompletnie zdezorganizowany, liczni możnowładcy stali się właściwie na wpół niezależnymi władcami – zaniedbano nawet sieć irygacyjną, tak że niektóre pola uprawne stały się bagnami. Na tak wyniszczone państwo uderzyli niedawno zjednoczeni przez Mahometa Arabowie i wkrótce zadali irańskiej armii szereg klęsk, w tym dwie najważniejsze: pod Al-Kadisijją w roku 637 oraz Nihawandem w roku 642. Ostatecznie Jezdegerd zginął w roku 651 w Merwie, a imperium Sasanidów przestało istnieć.

TABLICA CHRONOLOGICZNA KRÓLÓW SASANIDZKICH

- Ardaszir I (224-241)

- Szapur I (241-272)

- Hormizd I (272-273)

- Bahram I (273-276)

- Bahram II (276-293)

- Bahram III (293)

- Narses (293-303)

- Hormizd II (303-309)

- Szapur II (309-379)

- Ardaszir II (379-383)

- Szapur III (383-388)

- Bahram IV (388-399)

- Jezdegard I (399-420)

- Bahram V (420-438)

- Jezdegard II (438-457)

- Hormizdas III (457-459)

- Peroz (457-459, 459-484)

- Balasz (484-488)

- Zamasp (497-499)

- Kawad I (484, 488-497, 499-531)

- Chosrow I Anoszirwan (531-579)

- Hormizd IV (579-590)

- Chosrow II Parwiz (590, 591-628)

- Bahram VI (590-591)

-Wisztam (591-592)

- Hormizdas V (593)

- Kawad II (628)

- Ardaszir III (628-630)

- Szarbaraz (630)

- Chosrow III (630)

- Buran (630-631) (księżniczka, córka Chosroesa II)

- Peroz II (631)

- Azarmidokht (631) (księżniczka, córka Chosroesa II)

- Chosrow IV (631)

- Chosrow V (631)

- Hormizdas VI (631-632)

- Jezdegerd III (632-651) (syn Sardżara, niepanującego syna Chosrowa II)

 

 Najazd Arabski w 651 r.

GALERIA