Hetyci odziedziczyli nazwę i wiele elementów cywilizacyjnych
po znacznie wcześniejszym królestwie Hatti znanym Egipcjanom jako Cheta. Leżało
ono daleko na północy w Azji Mniejszej, w Anatolii i cieszyło się pomyślnością
przez około 500 lat (1700 – 1190 p.n.e.) Nie można jednak owych Hetytów
traktować jako pojedynczego plemienia bądź ludu, bowiem stanowili mieszankę
etniczną i językową, a ich tożsamość wynikała bardziej z jedności politycznej i
kulturowej. Wydaje się, że nazwa Hatti oznaczała pierwotnie terytorium wokół
miasta Hattusas. Język hetycki o strukturze indoeuropejskiej musiał zostać
sprowadzony do Azji Mniejszej prawdopodobnie w końcu III tys. p.n.e. Przybysze
ci osiedlili się wśród ludności Hatti i zdominowali ją do tego stopnia, że do
czasu dojścia do władzy dynastii, która założyła królestwo w Hattusas w 1750 r.
p.n.e., język tej rodzimej ludności zdążył już zaniknąć.
STARE PAŃSTWO
Na początku władcy
panowali z miasta
Kusarra, którego lokalizacja
pozostaje nieznana. Z tamtąd
jeden z wczesnych
królów Anittas zaczął
rozszerzać swą władzę na
dalsze terytoria, najpierw
na miasto Kanesz,
następnie zaś Hattusas, późniejszą stolicę.
Pomiędzy okresem panowania
Anittasa a założeniem
hetyckiego królestwa istnieje
odstęp kilku pokoleń.
Politykę ekspansji podjął
po pewnym czasie
inny władca z
Kusarry – Labarnas, którego syn
zdecydował się odbudować
i zająć Hattusas,
naturalną twierdzę panującą
nad północnymi dolinami.
Odtąd król ów zwał
się „Człowiek z
Hattuszy„ i był
rzeczywistym założycielem królestwa
Hetytów. Umocniwszy swe
panowanie nad sąsiednimi
miastami rozpoczął realizację
ambitnego programu podbojów.
Posuwając się na
południe król wkroczył
na obszary Syrii,
których nie udało
mu się jednak
zdobyć. Zabrał natomiast
z Syrii skrybów,
by założyć szkołę
pisma klinowego w hetyckiej stolicy.
Końcowy okres panowania Hattusilisa
został zakłucony przez
zdradę i nieposłuszeństwo wśród członków rodziny. Następca
Hattusilisa, Mursilis I także
wyruszył do Syrii i zdołał obalić
silne państwo w
Aleppo. Następnie widząc
przed sobą wolną
drogę posuwał się
w dół Eufratu
i uderzył na
królestwo Babilonii zdobywając
jego stolicę. Jednakże
Hetyci przeliczyli się
nieco ze swymi
siłami. W drodze
powrotnej zaatakowani zostali
przez Hurytów, lud
osiadły wówczas w
górzystych rejonach nad
Eufratem i Tygrysem.
Choć odparli atak
królestwo doznało poważnego osłabienia
wskutek długotrwałej nieobecności
króla. W jakiś
czas po powrocie
Mursilis został zamordowany
przez swego szwagra,
co zapoczątkowało pożałowania
godny okres pałacowych
zbrodni i intryg,
podczas których Hetyci
nie byli zdolni
do utrzymania swych zdobyczy. Wewnętrzną stabilizację
przywrócił w 1525
r. p.n.e. król Telipinu
ogłaszając dokładne zasady
regulujące następstwo tronu
i energicznie tłumiąc
wewnętrzne niepokoje. W
stosunkach zewnętrznych zainaugurował
politykę pokojowego współżycia
zawierając traktat z
niedawno założonym królestwem
Kizzuwatna w Cylicji.
Po panowaniu Telipina
nastąpił mroczny okres w
dziejach Hetytów trwający
około 60 lat.
Następnie w 1430
r. p.n.e. doszła do
władzy nowa dynastia, której
przedstawiciele doprowadzili kraj
do potęgi równej
egipskiej czy babilońskiej.
NOWE PAŃSTWO
Pierwszy z Tudhalijów
prowadził zwycięskie kampanie
na wschodzie i
zachodzie, lecz sukcesy te
nie były trwałe.
Za panowania jego
syna Arnuwandasa królestwo stanęło
w obliczu nowego
niebezpieczeństwa jakim był napływ z
północy barbarzyńskiego plemienia
Kaska. Ze wszystkich
stron nacierali też
inni wrogowie, tak że
państwo znalazło się
o krok od
całkowitej zagłady. Ratunek
przyniosło wstąpienie na
tron genialnego władcy
Suppiluliumasa I. Wydobył
on królestwo z
katastrofalnej sytuacji i
zapoczątkował działania, które
w niewiele ponad
sto lat miały
uczynić z państwa
Hetytów imperium rywalizujące
z Egiptem i
Babilonią. Najpierw
odepchnięto plemię Kaska,
następnie królestwo Arzawa.
Dopiero wówczas mógł
Suppiluliumas wyruszyć na
wschód i wyrównać
rachunki z Hurytami.
Ich król unikał
jednak bitwy, tak
że Suppliuliumas przez
nikogo nie zatrzymywany
pociągnął dalej na
południe i odzyskał
dla Hetytów Syrię
aż po Damaszek.
Huryci stawili opór
tylko w Karkemisz,
lecz później zaprzestali
go całkowicie. Hetyci
po pozbyciu się
ich króla osadzili
na huryckim tronie swojego
wasala. W podobny
sposób postępowano z
lokalnymi władcami miast
syryjskich. W ten
sposób utworzone zostało
hetyckie imperium. Syn
i następca Suppiluliumasa, Mursilis
II uzupełnił dzieło
swego ojca ujarzmiając położone
na zachodzie państwo
Arzawa. Panowanie kolejnego
władcy Muwatalisa stało
pod znakiem próby sił
z Egipcjanami, którzy
pod rządami Ramzesa II
mieli ambicje odzyskania
swych utraconych syryjskich
posiadłości. Hetycki król
ukrył swą wielką armię
w pobliżu miasta
Kadesz nad Orontesem.
Następnie uderzył na
kompletnie zaskoczone wojska
egipskie. Wprawdzie Egipcjanie zdołali
uniknąć całkowitej klęski,
lecz bitwa pod
Kadesz w 1285
r. p.n.e. umocniła hetyckie
panowanie nad Syrią
i wprowadziła stan
równowagi pomiędzy dwiema
potęgami. Po śmierci
Muwatalisa jego jedynym
następcą pozostał młody
jeszcze syn. W
tej sytuacji brat
zmarłego – Hattusilis sprawujący
w kraju regencję
stał się potężnym
pretendentem do tronu.
Doszło do ostrych
starć między stryjem
a bratankiem. Po
siedmiu latach Hattusilis
dokonał zamachu stanu
posyłając młodego króla
na wygnanie. Objąwszy
tron jako Hattusilis
II doprowadził do
nawiązania przyjacielskich stosunków
z władcami Egiptu i
Babilonii. Stan pokoju
i pomyślności utrzymywał
się również za
panowania syna Hattusilisa – Tuthalija III.
Mógł on zatem
poświęcić wiele uwagi
przeprowadzeniu reformy religijnej.
Jego syn Arnuwandas III
zmarł po krótkim
panowaniu i zastąpiony
został na tronie
przez swojego brata Suppiluliumasa II.
Kilka tekstów pochodzących
z okresu jego
rządów nie wskazują na
istnienie jakiegoś zagrożenia.
A jednak były
to już ostatnie
teksty historyczne znalezione
w hetyckich archiwach.
Źródła egipskie z
czasów Ramzesa III mówią
o tym jak
ludy morskie wraz
ze swoimi sojusznikami
zalały całą Syrię
i zostały zatrzymane
u samych granic
Egiptu w 1182
r. p.n.e. Królestwo hetyckie uległo
nagłej zagładzie i
nigdy już się
nie odrodziło.
TABLICA CHRONOLOGICZNA WŁADCÓW HETYCKICH
STARE PAŃSTWO
- Labarna
- Hattusilis I
- Mursilis I
- Hantilis I
- Zidanta I
- Ammuna
- Huzzija I
- Telipinu
- Alluwamma
- Hantilis II
- Zidanta II
- Huzzija II
NOWE PAŃSTWO
- Tudhalija I (1430 – 1406 p.n.e.)
- Arnuwandas I (1405 – 1386 p.n.e.)
- Tudhalija II (1385 – 1381 p.n.e.)
- Hattusilis II (1380 – 1358 p.n.e.)
- Suppiluliumas I (1357 – 1323 p.n.e.)
- Arnuwandas II (1322 p.n.e.)
- Mursilis II (1321 – 1297 p.n.e.)
- Muwatallis (1296 – 1271 p.n.e.)
- Mursilis III (1270 – 1245 p.n.e.)
- Tudhalija III (1244 – 1220 p.n.e.)
- Arnuwandas III (1219 – 1218 p.n.e.)
- Suppiluliumas II (1217 – 1200 p.n.e.)
Zagłada królestwa Hetytów w 1200 p.n.e.
GOSPODARKA HETYCKA
Hetycka ludność składała się w większości z rolników
uprawiających jęczmień i pszenicę, winorośl i drzewa owocowe
oraz wypasających stada bydła i owiec. Istniała też oddzielna
warstwa rzemieślników, przede wszystkim garncarzy, szewców,
stolarzy i kowali. Wśród nich musiała być oczywiście poważna
liczba rzemieślników znających się na technologii wytopu żelaza.
Eksploatacja rud żelaznych, celem uzyskania surowca do
produkcji broni, była szeroko rozwinięta. Dowodem czego jest
odkrycie hetyckiego zakładu hutniczego w Cylicji. Prawdopodobnie
jednym z czynników warunkujących rozwój potęgi Hetytów było
użycie broni żelaznej, której technologia nie znana była jeszcze
w ówczesnym świecie. Wielką rolę grała również hodowla i
tresura koni. Hetyci bowiem zwiększyli liczbę koni zaprzężonych
do rydwanów z dwóch do trzech, co było jedną z przyczyn
zwiększenia ich hodowli. Budowa dróg łączyła się właśnie z
rozpowszechnieniem owych wozów bojowych. Król był najwyższym
władcą i dowódcą wojskowym, głównym sędzią i kapłanem. Wokół
niego skupiała się liczna grupa arystokratów i dygnitarzy
często związanych z królem więzami krwi.
SZTUKA HETYCKA
Terminem sztuka hetycka określa się zabytki starożytnej
Anatolii z czasów kolonii asyryjskich w XIX–XVIII w. p.n.e. (Kanesz), państwa
hetyckiego (XVI–XIII w.) oraz państw neohetyckich w Anatolii i północnej Syrii
(XII–VIII w.). Jej wyróżnikiem są pojawiające się w okresie imperium (XIV–XIII
w.) monumentalne płaskorzeźby, które umieszczano na ścianach skalnych w różnych
punktach kraju (Gâvurkalesi, Hatip, Ivriz, Karabel), na fasadach kultowych
(Eflatun Pinar) i blokach kamiennych (ortostatach) tworzących
dolne warstwy fortyfikacji miasti murów reprezentacyjnych budowli. Niekiedy
przedstawieniu towarzyszyła inskrypcja w dekoracyjnym piśmie hieroglificznym.
Najstarsze ortostaty zdobione reliefowo znamy z Alacahöyük z 2. połowy XIII w.,
ale liczne przykłady pochodzą z miast neohetyckich — Karatepe, Karkemisz,
Malatya, Maraş, Sakçegözü, Zincirli. Najczęściej ukazują one bogów, procesje
kultowe, a także władcę jako bohatera-wojownika, w objęciach boga lub jako
kapłana składającego ofiary bogom. Procesja bogów i bogiń na ścianach wielkiej
galerii w sanktuarium skalnym w Yazilikaya pokazuje strukturę oficjalnego
panteonu z czasów imperium. Pośrednie stadium między płaskorzeźbą a rzeźbą
pełną reprezentuje monumentalna stela z Fasillar, a także postacie strażników
(wojownik, sfinksy, lwy), które flankowały bramy miast i znaczniejszych budowli
w Hattusas (Bogazkale), Alacahöyük i wielu ośrodkach neohetyckich. Większe
posągi nie zachowały się, znamy natomiast liczne posążki bóstw i zwierząt z
brązu i terakoty. Sztukę hetycką II tysiąclecia p.n.e. wyróżnia wspaniała
ceramika reliefowa (Inandiktepe), rytony w kształcie zwierząt, metalowe
naczynia reliefowe i pieczęcie, odmienne pod względem kształtu (stemple) i
dekoracji od mezopotamskich. W budownictwie używano kamienia, cegły mułowej i drewna.
Fundamenty i dolne partie murów budowli reprezentacyjnych wykonane były z
kamienia. Często zachowała się tylko najniższa kondygnacja z wąskimi
pomieszczeniami magazynowymi. W stolicy odkopano ponad 30 świątyń z 2. połowy
XIII w. p.n.e. Wszystkie zostały zbudowane na podobnym planie, z licznymi
pomieszczeniami skupionymi wokół centralnego dziedzińca. Budowle kultowe znamy
też z Iandtepe i Alacahöyük. Pałace z II tysiąclecia p.n.e. odkryto w różnych
regionach Anatolii — Alacahöyük, Kültepe, Beycesultan, Maşathöyük, Ortaköy,
Kuşakli. Spośród nich najlepiej znana jest rezydencja królewska na Büyükkale w
Hattusas (Bogazkale). Stolicę otaczał podwójny pierścień fortyfikacji z
prostokątnymi wieżami i umocnionymi bramami. Główny mur oblicowany był od wewnątrz
i od zewnątrz wielkimi blokami skalnymi („mur cyklopi”), a przestrzeń między
nimi, podzieloną na prostokątne komory, wypełniał tłuczeń. Pod wałem
przebiegały prowadzące na zewnątrz kazamatowe tunele. Podobną konstrukcję miał
mur miejski w Alişar oraz mury warowni na Yümük Tepe koło Mersin. Przyjmuje
się, że architektura obronna Hetytów była inspiracją dla budowniczych warowni
mykeńskich (Mykeny, Tiryns).
MITOLOGIA HETYCKA
Głównymi cechami religii hetyckiej były politeizm,
antropomorfizm i synkretyzm. Hetyci adoptowali na potrzeby swojego systemu
wierzeń elementy religii ludów anatolijskich, religii akadyjskiej oraz religii
huryckiej. Większość mitów i rytuałów hetyckich bierze swój początek w tradycji
religijnej hatyckiej lub huryckiej. Panteon bogów hetyckich był niezmiernie
duży i zagmatwany. Nawet w tekstach hetyckich występują wzmianki o tysiącu
bogów Hatti, a współczesnym religioznawcom udało się zidentyfikować wiele imion
bogów, demonów i herosów. Powszechnym zjawiskiem było wchłanianie przez religię
hetycką kultów związanych z lokalnymi bóstwami podbijanych krain i miast.
Liczne bóstwa o podobnych cechach łączono ze sobą, pozostawiając dawne nazwy,
np. hatycka bogini-słońce z Arinny (Wurusemu, Ariniti) była również wcieleniem
bogini Hebat z huryckiego miasta Halab. Najważniejszym męskim bóstwem w panteonie hetyckim był bóg
burzy, który w okresie hatyckim nosi imię Taru, w starohetyckim utożsamiany
jest z Tarhunem, a w czasach wpływów huryckich z Teszubem. Bóg burzy władał
chmurami, deszczem i błyskawicami. Jego partnerką i zarazem najważniejszą
boginią była Tahattanuiti (małżonka Taru), bogini-słońce z Arinny (Tarhun) i
Hebat (małżonka Teszuba). Obok boskiej pary szczególnie czczeni byli:
- Arma – bóstwo lunarne
- Istanu – bóg tarczy
słonecznej
- Wurunkatte – bóg
wojny
- Kumarbi – ojciec
bogów
- Tasimmeti i Szauszka
– boginie miłości
- Nabarbi – bóg
księżyca
- Perwa – bóg koni
- Hannahanna – matka
bogów
- Telepinu – bóg
urodzaju
Na potrzeby kultu powstało wiele tematów
mityczno-rytualnych, z których zachowały się m.in. cykl o bogu Telepinu, o
pojedynku boga burzy z wężem Illujanka i o walce Kumarbiego z Teszubem o władzę
nad światem. Kosmogonia hetycka opowiada o stworzeniu nieba i ziemi na
ramionach giganta Upelluri. Następnie starzy bogowie miedzianym nożem
rozdzielili niebo od ziemi. Bogowie zamieszkali w Kuntarra – niebiańskim domu.
Świat podziemny przedstawiano jako ponurą krainę, w której znajdowały się morza
i dziewięć rzek. W życiu religijnym najważniejszą rolę odgrywał saru, labarna
– król, który pełnił zarazem funkcję najwyższego kapłana. Monarcha często był
przedstawiany w stroju kapłana – w długim płaszczu z rękawami, w tiarze i z
litusem. Królewska władza była darem bogów, a król strzegł boskich porządków w
państwie i przestrzegał ceremonialnego roku. Po swojej śmierci, władca, którego
pomyślność utożsamiano z dobrobytem narodu, stawał się istotą boską, której
następcy oddawali cześć. W początkowym okresie swojego osadnictwa w Azji Mniejszej
Hetyci obywali się bez budynków świątynnych. Kamienne stelle – huwasi, które
symbolizowały bóstwo, stawiano w jaskiniach albo pod gołym niebem. Dopiero pod
wpływem Hurytów zaczęto wznosić świątynie, które stawały się schronieniem
bogów. Z czasem wokół świątyni powstawały kompleksy budowli z pomieszczeniami
administracyjnymi, skarbcem, spichlerzami, budynkami gospodarczymi, jak np. w
centrach kultowych w Arinna i Nerikka. Znaczącą rolę w hetyckiej religijności
musiało pełnić sanktuarium skalne w Yazılıkaya. Hetyci stosowali birytualny obrządek pogrzebowy. Badania
nekropoli hetyckich poświadczają, że stosowali jednocześnie kremację i
inhumację. Ciało zmarłego króla wraz z darami zawsze palono na stosie, który
gaszono, podobnie jak w Grecji, winem i piwem.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz