Królestwo Partów



Partia (staroperskie Parthava) była za Cyrusa Wielkiego satrapią Achemenidów, a później także monarchii Seleucydów. Ok. roku 245 p.n.e. miejscowy satrapa, Andragoras, uniezależnił się od Seleucydów. Ok. roku 238 p.n.e. na teren satrapii wkroczyli koczowniczy Parnowie pod przywództwem Arsakesa (247- ok. 217 p.n.e.), od którego wzięła nazwę dynastia Arsacydów. Następcy Arsakesa – Arsakes II (ok. 214-191 p.n.e.), Fraates I (176-171 p.n.e.), walczyli ze zmiennym szczęściem z Seleucydami i sąsiednimi ludami. Dopiero Mitrydates I (171-138 p.n.e.) przez podbój Medii, Mezopotamii, Arii, Margiany i Baktrii podniósł Partię do rangi mocarstwa. Syn Mitrydatesa Fraates II (138-128 p.n.e.) pokonał Antiocha VII Sidetesa w 129 p.n.e., sam jednak zginął w walce z Sakami. W walce z koczownikami (czasami identyfikowanymi jako Yuezhi[potrzebne źródło]) zginął również jego następca Artabanus I (127-124/123 p.n.e.). Dopiero Mitrydatesowi II Wielkiemu udało się odbudować potęgę państwa, pokonać Saków i przyłączyć szereg ziem na wschodzie. Widomym świadectwem jego sukcesu było przyjęcie tytułu "króla królów".

Po ustanowieniu przez Rzymian prowincji Syrii w roku 64 p.n.e. oba mocarstwa zaczęły ze sobą graniczyć i nieuniknione stało się starcie pomiędzy dwiema największymi potęgami regionu. Zbrojne konflikty między Rzymem i Partami zaczęły się w roku 53 p.n.e., kiedy do kontrolowanej przez Partów Mezopotamii wkroczyły rzymskie legiony dowodzone przez wodza Krassusa. W Iranie toczyła się od ok. 58 p.n.e. wojna między królem Elymaidy Orodesem a jego bratem, królem Medii Atropatene Mitrydatesem o tron Króla Królów. Krassus miał nadzieję, że wmiesza się w spór lub skorzysta z zaangażowania braci w walce między sobą i zagarnie bogatą Mezopotamię, a może nawet na trwałe uzależni potężne i rozległe państwo partyjskie od siebie i Rzymu.

Krassus zawarł sojusze z nieposłusznymi wasalami Partów: królem Armenii Artawazdesem II i królem Osroene Abgarem II. 36 tysięcy Rzymian (35 tysięcy piechoty, tysiąc kawalerii) stoczyło pod miastem Carrhae bitwę z ponad 10 tysięcy partyjskich jeźdźców dowodzonych przez wasalnego księcia z klanu Surenów, jednego z najznamienitszych partyjskich rodów. Dynastia Arsacydów była pochodzenia scytyjskiego i przyniosła do Iranu scytyjskie wzorce. Konni łucznicy, korzystając ze swojej szybkości zasypali rzymską piechotę gradem strzał, nie dając się jej zbliżyć. Rzymskie wojska poszły w rozsypkę, jedynie 10 tysięcy legionistów zdołało uniknąć śmierci lub niewoli. Zdobytych jeńców i sztandary legionowe Partowie zwrócili Rzymowi dopiero po 33 latach.

Syn Krassusa zginął w trakcie bitwy, sam Krassus zginął po bitwie podczas negocjacji z Partami z rąk pomniejszego dowódcy, głowę prokonsula zabrano na dwór Orodesa, gdzie posłużyła jako rekwizyt w inscenizacji "Bachantek" Eurypidesa. Wielu legionistów wziętych w niewolę zapędzono w głąb Iranu do przymusowej pracy, jak niegdyś czyniono z żołnierzami Seleukidów. Sam Orodes bez trudu odparł atak Armeńczyków i przymusił Artawazdesa II do uznania swojej supremacji, Abgara Partowie zabili. Partowie nie wykorzystali zwycięstwa i nie zaatakowali imperium rzymskiego od razu, bowiem Orodes przeprowadzał czystki w swoim państwie i zabił m.in. Surenę, autora wielkiego sukcesu.

W dwa lata po tym zwycięstwie Partowie uderzyli na ziemie Imperium Romanum. Orodes wysłał wojska pod wodzą swego syna, współrządcę Pakorusa. Kwestor Krassusa, Gajusz Kasjusz Longinus (przyszły zabójca Cezara) zebrał to, co zostało z armii swojego przełożonego i odparł atak młodego króla. Z dalszych działań musiał Pakorus zrezygnować, bowiem ojciec, nie ufający nawet własnemu synowi (nic dziwnego: sam pozbawił życia swego ojca, Fraatesa) wezwał go do Ktezyfontu. W 46 p.n.e. Pakorus powrócił do Syrii i wmieszał się w walki między stronikami Cezara a zwolennikami Pompejusza. Późna pora roku zniechęciła go jednak i zawrócił. Większe sukcesy odnieśli w roku 40 p.n.e.. W Palestynie trwał konflikt sukcesyjny między przedstawicielami dynastii Machabeuszy: Janem Hirkanem II i Antygonem. Pakorus wtargnął do Palestyny, osadził Antygona na tronie w Jerozolimie a Hirkana oddał pod straż satrapy Górnej Mezopotamii. Tymczasem Kwintus Labienus, syn legata Cezara Tytusa Labienusa, rzymski dowódca i stronnik zabójców Cezara, którego niegdyś, podczas wojny z Markiem Antoniuszem Kasjusz wysłał do Orodesa z prośbą o pomoc, na czele innej armii zajął Syrię i prawie całą Azję Mniejszą. Wydawało się, że Partowie spełnią swoje marzenie o restytucji irańskiej władzy w dawnych zachodnich prowincjach imperium Achemenidów. Nieporozumienia między Pakorusem a Labienusem (który raczej wiązał z całą akcją własne, nie partyjskie ambicje) ułatwiło Rzymianom działanie. Marek Antoniusz posłał do Syrii swojego legata, Wentydiusza, który pokonał siły Pakorusa pod Amanus (39 p.n.e.) i Gindaros koło Antiochii (38 p.n.e.), wykorzystując błędy taktyczne partyjskiego dowództwa. Tymczasem Labienusa wyparto z Anatolii. W 38 r. Pakorus zginął i Partowie wycofali się z ziem rzymskich.

Marek Antoniusz próbował zrealizować marzenia Juliusza Cezara i Kleopatry i podbić ziemie Partów, ale mimo zgromadzenia 100 tysięcy żołnierzy jego wyprawa zakończyła się porażką. W 36 p.n.e. Antoniusz ruszył do Iranu przez Armenię, omijając Mezopotamię. Liczył na zwycięstwo z pomocą zbuntowanych wasali Króla Królów Fraatesa IV: króla Armenii Artawazdesa II i króla Medii Atropatene Artawazdesa I. Klęska pod Fraaspą i kłopoty z zaopatrzeniem zmusiły go do wycofania się. Porażka nie przeszkodziła Antoniuszowi w ogłoszeniu w Aleksandrii (34 p.n.e.) Królem Królów Cezariona (syna Cezara i Kleopatry), Aleksandra Heliosa królem Armenii oraz wykrojeniu dzieciom Kleopatry i swoim królestwa w terytorium partyjskim i rzymskim. W 33 p.n.e. nastąpiła druga nieudana inwazja Antoniusza na imperium Partów.

W 20 p.n.e. w Armenii nastąpił przewrót: obalono sprzyjającego Partom Artaksesa II i wyniesiono na tron opowiadającego się za zbliżeniem z Rzymem i gotowego uznać zwierzchnictwo cesarza Tigranesa III. August posłał Tyberiusza, by koronował Tigranesa III w jego imieniu i wspierał partyjskiego uzurpatora, Tiridatesa II. Walka z nim związała ręce Królowi Królów Fraatesowi IV. Fraates nie mógł sobie pozwolić na walkę z Rzymianami i zwrócił sztandary legionowe Krassusa. August obnosił się tym "zwycięstwem", ale rozpoczęły się wielowiekowe walki rzymsko-irańskie o Armenię.

Cesarze dynastii julijsko-klaudysjkiej i flawijskiej prowadzili politykę umacniania obecności Rzymu na wschodzie poprzez aneksje wasalnych królest nadgranicznych (Kapadocja, Kommagene, Mała Armenia, Paflagonia), co oczywiście nie sprzyjało dobrym stosunkom z Partami dążącymi do odbudowy potęgi Achemenidów. W 18 r. n.e. zmarł Orodes, król Armenii z rodu Arsacydów (domu panującego w Iranie). Na owego króla wybrano Artaksesa III, a Tyberiusz zatwierdził wybór i uznał go za swojego lennika. Król Partów Artabanus II, zmagający się z trudościami wewnętrznymi, początkowo nie ingerował, jednak w 35 r. wysłał swojego syna, Arsakesa, aby zajął Armenię. Tyberiusz nasłał przeciw Partom króla Iberii Mitrydatesa, a ten wkroczył do Armenii i zachęcił Tiridatesa, krewnego Artabanosa, do buntu. W Iranie wybuchła więc nowa wojna domowa, do której mieszał się namiestnik Syrii Witeliusz. Artabanus pokonał pretendenta, lecz Armenii nie odzyskał.

W 51 r. Mitrydatesa, władcę Iberii i Armenii, zamordowano. Do Armenii wkroczył namiestnik Kapadocji, a to wywołało reakcję Króla Królów Wologazesa I. Osadził on w Armenii swojego brata, Tiridatesa I. Neron wysłał Gnejusza Domicjusza Korbulona, by załatwił sprawę. Korbulon wysłał protest do Wologezesa, a ten początkowo ustąpił, jednak zbierał siły na walkę z Rzymem. To samo czynili Rzymianie (żadna ze stron nie była pewna przewagi). Tiridates zaatakował w 57 r. W pierwszej potyczce gdzieś nad Euftratem pokonał rzymskie siły i zajął Armenię. Unikał jednak walnej bitwy i pozwolił Korbulonowi wkroczyć w głąb swojego państwa. Wologazes, zajęty powstaniem w Hyrkanii i inwazją Kuszanów na Baktrię, nie mógł pomóc bratu. Korbulon spalił Artaksatę i w 59 r. ruszył na Tigranocertę. Rzymianie przywrócili do władzy Tigranesa VI. W 61 r. Tigranes VI najechał Mezopotamię - Partowie odpowiedzieli ponownym zajęciem Armenii i usunięciem go z tronu. W 62 r., gdy Wologezes oblegał Tigranesa w Tigranocercie, Korbulon zawarł rozejm z Wielkim Królem. Jeszcze w tym samym roku namiestnik Kapadocji Cesseniusz Petus wkroczył do Armenii, został jednak pokonany pod Randeją. Korbulon wdarł się do Mezopotamii, ale na wieść o klęsce Petusa zawrócił. Odnowiono rozejm: odtąd w Armenii panował Tiridates, brat króla Partów, ale jako wasal Nerona. W 66 r. Tigranes złożył hołd Neronowi. Ten kompromis, mimo późniejszych licznych wojen, okazał się trwały.

W roku 113 naszej ery cesarz Trajan skierował przeciwko Partom całą potęgę Rzymu i do roku 115 opanował Armenię, Asyrię i Mezopotamię, zdobył Ktezyfon i Tygrysem dopłynął do Zatoki Perskiej. Wtedy rzymskie legiony mogły po raz pierwszy i ostatni zaznać kąpieli w wodach zatoki. Osadził na partyjskim tronie swojego protegowanego, a prawowity wielki król, Orodes, uciekł w głąb Iranu. Jednak zdobyte ziemie pozostały pod władzą Rzymu tylko przez chwilę, gdyż powstanie ludności mezopotamskiej zmusiło Trajana do wycofania się, a Hadrian, który został cesarzem w roku 117 nakazał opuścić zdobyte prowincje ze względu na zbyt wysokie koszty ich obrony i ciągłe zagrożenie.

Kolejna wojna między Rzymem, a Partami wybuchła w roku 162, gdy partyjskie armie Wologezesa IV wdarły się do Azji Mniejszej, gdzie pokonały wojska namiestnika Kapadocji Sedacjusza Seweriana, i Syrii, gdzie zwyciężyły Rzymian pod Elegeją. Marek Aureliusz starał się zawrzeć kompromisowy układ, jednak Król Królów nie ustąpił. Już rok później rzymska armia dowodzona przez cesarza Lucjusza Werusa (a właściwie namiestnka Syrii Awidiusza Kasjusza i namiestnika Kapadocji Stacjusza Pryskusa) wkroczyła do Armenii i Mezopotamii pokonując Partów pod Dura Europos, a następnie paląc Artaksatę, Seleukię i Ktezyfont (w roku 165), a następnie ruszyła w głąb Wyżyny Irańskiej, gdzie została zatrzymana i zmuszona do odwrotu przez dżumę. Wracający do domu żołnierze zawlekli tę chorobę do Rzymu. W wyniku paktu zawartego w 166 r. z Wologazesem cesarz przejął od króla Partów zwierzchnictwo nad Osroene. Po 14 latach Partowie znów osadzili swojego przedstawiciela na tronie armeńskim.

Podczas wojny Septymiusza Sewera z Pesceniuszem Nigrem Wielki Król Wologezes V zgłosił gotowość poparcia tego drugiego, a król Osroene Abgar IX ogłosił niezależność. W 193/4 r. Sewer wkroczył do Mezopotamii, anektował Osroene zamieniając je w prowincję, a następnie wkroczył do Medii Adiabene i zawarł korzystny pokój z królem Partów. W 197 r. Wologezes zaatakował Nisibis. Cesarz powrócił na Wschód i ponownie zwyciężając Partów zajął Ktezyfont. Partowie musieli oddać Rzymianom dużą część Mezopotamii, jednakże rzymskie rządy nad Eufratem i Tygrysem skończyło się po śmierci Septymiusza Sewera.

Ostatnim cesarzem, który podjął wyprawę przeciw Partom był Karakalla, który, podobnie jak Trajan, marzył o powtórzeniu czynu Aleksandra Wielkiego. Kolejna wojna domowa w Iranie (Wologezes VI kontra Artabanus IV) i powolne rozkład imperium Partów miały dopomóc mu w odniesieniu zwycięstwa. W 216 r. cesarz anektował Armenię i wkroczył do Mezopotamii, a potem do Medii. Został zamordowany przez Marka Opiliusza Makrynusa, który zagarnął władzę. Makrynus przegrał bitwę pod Nisibis i został przez Artabanusa IV zmuszony do wypłaty kontrybucji wojennej (200 milionów sesterców). Odnowiono traktat zawarty między Neronem a Wologezesem I, królem Armenii został Tiridates IV z rodu Arsacydów. Sukces ten nie zahamował jednak postępującego rozkładu imperium partyjskiego. Jeszcze tylko 7 lat istniało państwo partyjskie, któremu położyła kres dynastia Sasanidów.
 
ORGANIZACJA PAŃSTWA PARTYJSKIEGO

Państwo partyjskie dzieliło się na satrapie i wasalne królestwa:
- Atropatene
- Adiabene
- Osroene
- Hatra
- Mesene
- Persis
- Elymais
- Gordiene
- Zabdikene
- Sofene

Władcy partyjscy pielęgnowali zarówno perską, jak i grecką kulturę. Dla Greków chcieli być królami hellenistycznymi (gr. basileus), dla Irańczyków dziedzicami Achemenidów – "Królami Królów" (szachinszach). Przyjmowali greckie przydomki (Euergetes, Epifanes, Filopator itp.), bili tetradrachmy. Deifikowani po śmierci władcy dysponowali despotyczną władzą pochodzącą od bogów. Musieli jednak liczyć się ze zdaniem członków siedmiu książęcych klanów partyjskich (dynastia Arsacydów należała do jednego z nich), których reprezentanci zasiadali w radzie królewskiej. To właśnie rada wybierała króla spośród członków dynastii (tron był elekcyjny w tradycji irańskiej, jednak za Achemenidów zwyczaj ten uległ zatarciu). Wśród badaczy panuje jednak niezgoda: niektórzy uważają, że również za Partów elekcyjność tronu stała się formalnością.

Partowie budowali okrągłe, ufortyfikowane miasta. Dbali o rozwój handlu, wielkie korzyści czerpali z panowania nad jedwabnym szlakiem, nawiązali kontakty z Chinami. Miasta greckie cieszyły się autonomią, ale urzędnicy miejscy musieli uzyskać potwierdzenie wyboru ze strony króla, aby móc wykonywać swoje obowiązki. Arsacydzi rezydowali w kilku stolicach: (Hekatompylos, Ktezyfon, Seleucja nad Tygrysem, Ragy), przenosząc się z jednej do drugiej, podobnie jak Achemenidzi. Piechota ich feudalnego państwa nie przejawiała szczególnej wartości, natomiast wzorowana na Scytach i Sarmatach jazda, złożona z konnych łuczników oraz partyjskiego rycerstwa walczącego jako opancerzeni jeźdźcy (Katafrakci), okazała się przeciwnikiem groźnym dla Rzymu.

Podstawową jednostką monetarną państwa Partów była srebrna drachma (ważąca około 4 g). W powszechnym użyciu były również tetradrachmy i drachmy oraz małe monety z brązu. Pierwsze monety zostały wybite za panowania Arsakesa. Na awersach znajdowało się zwykle popiersie władcy, patrzącego w lewą stronę, natomiast na rewersie siedząca postać z łukiem w ręku, otoczona greckimi literami. W późniejszym okresie (od panowania Wologazesa I) obok greckich pojawiały się również litery partyjskie. 

TABLICA CHRONOLOGICZNA WŁADCÓW PARTII

- Arsakes I (247- ok. 217 p.n.e.)
- Arsakes II (217-191 p.n.e.)
- Priapatius (191-176 p.n.e.)
- Fraates I (176-171 p.n.e.)
- Mitrydates I Filhellenos (171-138 p.n.e.)
- Fraates II (138-128 p.n.e.)
- Artabanus I Filadelfos (128-124 p.n.e.)
- Mitrydates II Epifanes (124-87 p.n.e.)
- Gotarzes I (91- ok. 80 p.n.e.)
- Orodes I (ok. 80 - ok. 77 p.n.e.)
- Sinatruces (ok. 77 - ok. 70 p.n.e.)
- Fraates III (70-58 p.n.e.)
- Mitrydates III (58-57 p.n.e.)
- Orodes II (57-37 p.n.e.)
- Pakorus I (ok. 39-38 p.n.e.) (wspólnie z ojcem Orodesem II)
- Fraates IV (37-30 p.n.e.)
- Tiridates I (30-29 p.n.e.)
- Fraates IV (29-28 p.n.e.)
- Tiridates I (28-26 p.n.e.)
- Fraates IV (26-2 p.n.e.)
- Fraates V (Fraatakes) (2 p.n.e.-4 n.e.)
- Orodes III (4-6)
- Wonones I (8/9-11/12)
- Artabanus II (10/11-38)
- Gotarzes II (38-51)
- Wardanes (39-47)
- Wologazes I (51-78)
- Wologazes II (77 - 80)
- Pakorus II (78-79)
- Artabanus III (79-81)
- Pakorus II (81-105)
- Wologazes III (105-147)
- Osroes I (109-129)
- Partamaspates (116)
- Mitrydates IV (129-140)
- Wologazes IV (147 - 191)
- Wologazes V (191-208)
- Wologazes VI (208 - 228)
- Artabanus IV (216-224)

Podbój Partii przez Sasanidów w 224  r. n.e.




Brak komentarzy:

Prześlij komentarz