Asyria

Asyria  właściwa  przypominała  trójkąt,  którego  jeden  wierzchołek  stanowi  miasto  Aszur,  a  dwa  pozostałe  wyznaczają  Niniwa  i  Arbela.  Obszar  ten  jest ograniczony  Tygrysem,  na  wschodzie  i  północy  otaczają  Asyrię  góry  Kurdystanu,  na południu  graniczy  ona  z  niziną  Babilonii,  na  zachodzie  z  półpustynnymi  obszarami  Syrii.  Wzgórza  centralnej  Asyrii  rodziły  obfite  plony  dzięki  występującym  na  tych  obszarach  częstym  i  regularnym  deszczom.  W  starożytności  uprawiano  tu głównie  jęczmień  i  sezam,  zwierzętami  hodowlanymi  były  owce,  kozy  i  bydło.  W  przeciwieństwie  do  Babilonii  nie  mogła  tam  rosnąć  palma  daktylowa, natomiast  uprawiano  winorośl,  której  owoce  służyły  do  wyrobu  wina.

OKRES STAROASYRYJSKI (2000 – 1363 r. p.n.e.)

U  zarania  dziejów  Asyrii  istniały  w  tym  kraju  trzy  znaczące  miasta – państwa:  Aszur,  Niniwa  i  Arbela.  Zachowywały  one  autonomię  i  panowały  tylko  nad  najbliższymi  otaczającymi  je  regionami.  Nic  prawie  nie  wiemy  o  wczesnej historii  Niniwy  i  Arbeli,  posiadamy  natomiast  trochę  informacji  na  temat  dziejów  Aszur.  Rządził  nim  cały  szereg  przywódców  określanych  jako  namiestnicy,  czy  zastępcy  boga  Aszura.  W  okresie  tym  prowadzony  był  z  Anatolią  zyskowny  handel miedzią  odbywający  się  za  pośrednictwem  dużej  kolonii  asyryjskich  kupców  założonej  w  miejscowości  Kanesz  w  Kapadocji  na  terenie  wschodniej  Azji Mniejszej.  Dokonana  w  2000 r. p.n.e.  inwazja  Amorytów  na  Mezopotamię  przyniosła  w rezultacie  założenie  przez  nich  licznych  dynastii  na  całym  tym  obszarze.  Przedstawicielem  jednej  z  nich  był  Szamsziadad  I  z  Aszur.  Podjął on  pierwszą  próbę  podporządkowania  całego  kraju  jednej  władzy  osiągając  w  pewnym  okresie  panowanie  nad  obszarami  rozciągającymi  się  od  Asyrii  do  Babilonii  na  południu  i  do  Mari  na  zachodzie.  Po  śmierci  Szamsziadada  Aszur  zostało  zdobyte  przez  Hammurabiego,  a  potem  Asyria  weszła  w  długą,  niejasną  pod  względem  politycznym  epokę,  w  której  dostała  się  pod  panowanie powstałego  na  zachodzie  królestwa  Mitanni.

OKRES ŚREDNIOASYRYJSKI (1363 – 1000 r. p.n.e.)

Za  panowania  Aszurballita  I  doszło  do  odzyskania  niepodległości  przez  Asyrię  i  utworzenia  asyryjskiego  imperium.  Długotrwała  wojna,  która  rozpoczęła  się  z  państwem  Mitanni  ciągnęła  się  aż  do  panowania  Salmanasara  I,  który  zakończył  ją  ostatecznie  przyłączając  do  Asyrii  wschodnią  połowę  terytorium  mitannijskiego  zwaną  Chanigalbat.  Wracając  do  Aszurballita  wspomnieć  należy,  że  połączył  się  on  więzami  małżeńskimi  z  królewską  linią  w  Babilonii  i  gdy  powstanie  usunęło  panującego tam  króla,  asyryjski  władca  pomaszerował  na  południe,  gdzie zaprowadził  porządek  i  przywrócił  panowanie  legalnej  dynastii.  Wpływy  babilońskie  na  cywilizację  asyryjską  były  bardzo  wyraźne  we  wszystkich okresach,  a  czasy Aszurballita  nie  stanowiły  w  tym  względzie  wyjątku.  Wówczas  to  po  raz  pierwszy  poświadczony  jest  w  Aszur  kult  babilońskiego  boga Marduka.  Zapożyczono  również  z  południa  kalendarz  oraz  zmieniono  na  babiloński  system  miar  i  wag.  Po  śmierci  Aszurballita  toczono  przedłużającą  się  wojnę  z  Babilonią.  Walki  przynosiły  obu  stronom  na  przemian  zdobycze  i  straty.  Wojna  ta  stanowiła  tylko  jeden  z  frontów  militarnej  aktywności  Asyrii  w  tym  okresie.  Kolejni  jej  królowie  prowadzili  kampanie  w  górzystych   krainach   na   wschodzie   i   północy   walcząc  z  różnymi  ludami,  które  we  wcześniejszych  okresach  atakowały  granice  ich  państwa.  W  ten  sposób  budowali  powoli  wielkość terytorialną  i  wzmacniali  siłę  Asyrii.  Panowanie  Tukultininurty  I  przywiodło  imperium  do  bezprecedensowej  potęgi.  Wymieniony  władca  był  energicznym  wojownikiem  wyprawiającym  się  przeciwko  Hetytom  i  Babilonii.  W  ostatniej  kampanii  zdobył  i  złupił  Babilon  wywożąc  do Asyrii  wielkie  łupy.  To  wydarzenie  zakończyło  pierwszą  fazę  okresu  średnioasyryjskiego.  Krótki  okres  mroku  wywołanego  przez  masowy  napór  na asyryjskie  granice  różnych  ludów,  wśród  których  byli  też  Frygowie  został  rozjaśniony  przez   najwspanialszy  okres  drugiej  fazy  i  zarazem  całego  okresu  średnioasyryjskiego.  Przyniosło  go  panowanie  najwybitniejszego  władcy  tej  epoki  Tiglatpilesara  I,  który  naśladując  Tukultininurtę zdołał  przewyższyć  jego  osiągnięcia.  Walczył  z  Frygami  i Aramejczykami.  Znalazł  także  czas  aby  poprowadzić  armię,  zdobyć  i  złupić  ważne  miasta  babilońskie.  Napór  aramejski  jednak  nie  zelżał,  a  podczas  ostatnich  lat  II  tys. p.n.e.  nasilił  się  do  tego  stopnia,  że  plemiona  te zagarnęły  wszystkie  posiadłości  asyryjskie  na  zachodzie  zagrażając  terytorium  właściwej  Asyrii  bezpośrednim  najazdem.

OKRES NOWOASYRYJSKI (1000 – 612 r. p.n.e.)

Na  początku  I  tys. p.n.e.  Aramejczycy  do  tego  stopnia  zdominowali  scenę  polityczną,  że  o  dziejach  Asyrii  nie  wiemy  nic.  Znamy  jedynie  imiona  jej królów.  Jednakże  w  IX  w. p.n.e.  Asyria  znów  ukazuje  się  jako  silne  państwo,  którego  energiczni  władcy  prowadząc  liczne,  skierowane  przeciwko  Aramejczykom  kampanie  na  zachodzie,  odzyskują  utracone  poprzednio  ziemie.  Królami  tymi  byli:  Aszurdan  II,  Adadnirari  II,  Tukultininurta  II  i  Aszurnasirapli  II.  Aszurnasirapli  był  jednym  z  największych  budowniczych  w  dziejach  Asyrii.  Przebudował  przejęte  przez  siebie   miasto   Kalach   realizując  w  nim  wielki  program  budowlany,  tak  że stało  się  ono  czołowym  ośrodkiem  miejskim  w  Asyrii.  Następcą  Aszurnasirapla  został  jego  syn  Salmanasar  III.  Skoncentrował  on  swą  militarną  aktywność  na  dwu  frontach:  zachodnim  i  północnym.  Koniec  długiego  i  pomyślnego  panowania  Salmanasara  okrywają  mroki  wewnętrznych  konfliktów  i  powstań.  Bezpośredni  następcy  króla:  Szamsziadad  V  i  Adadnirari  III  zdołali  przywrócić  pewien  ład  w  kraju  i  prowadzili  nawet  uwieńczone  sukcesem  kampanie  na  wielu  frontach,  lecz  upadek  państwa  stawał  się  stopniowo  widoczny.  Był  to  okres,  gdy  gwałtownie  rosło  w  siłę  królestwo Urartu  wdzierając  się  coraz  dalej  na terytorium  asyryjskie.  Również  Babilonia  starała  się  wykorzystać  w  swoim  interesie  kłopoty  odwiecznego  rywala.  Okres  świetności  powrócił  w  połowie  VIII  w. p.n.e.  wraz  z  wstąpieniem  na  tron  Tiglatpilesara  III.  Jako  energiczny  wojownik  był  on  godnym  kontynuatorem  dawniejszych  wielkich  królów  asyryjskich,  choć  wydaje  się,  że  sam  zdobył  tron  poprzez  uzurpację.  Nowy  władca  przywrócił  ład  wewnętrzny  by  z  kolei  zwrócić  się  przeciwko  wrogom  zewnętrznym.  Wyparł  Urartyjczyków  z  ich  syryjskich  posiadłości  rozciągając  asyryjskie  panowanie  w  tym  regionie od  gór  Taurus   do   pustyń  Synaju.   Usiłował  utrzymać  pokojowe  stosunki z Babilonią,  lecz  gdy  o  przejęcie  tam  władzy  pokusili  się  Chaldejczycy,  pokonał ich i sam wstąpił na tron w  Babilonie tworząc  w  ten  sposób  instytucję  podwójnej monarchii.  Następca  Tiglatpilesara -Sargon  II  był  także  prawdopodobnie  uzurpatorem,  lecz  kontynuował  dzieło  swego  poprzednika  rozszerzając  znacznie  terytorium  państwa.  Umocnił  swą  władzę  nad  obszarami  Syrii  i  Palestyny  i  skierował  się  do  Anatolii  atakując  Midasa  z  Frygii.  Na  północy  i  wschodzie  prowadził  szereg kampanii   przeciwko   Urartu    znacznie   osłabiając   siły   tego   państwa.   Od  chwili  wstąpienia  na  tron  Sargona,  Babilonia  stanowiła  teren  niepowodzenia,  bowiem  wtedy  właśnie  Chaldejczyk  Merodachbaladan  II  objął  tam  władzę  utrzymując  się  przy  niej  przez  12  lat.  W  końcu  Sargon  usunął  go  i  sam  objął  tron  babiloński  odnawiając  podwójną  monarchię.  Senacherib  trzymał  się  początkowo  linii politycznej  wytyczonej  przez  swojego  poprzednika,  lecz  ostatecznie  wplątał  się  w  zaciekłą  wojnę  z  Babilonią  i  w  689  r. p.n.e.  zdobył  i  złupił  Babilon.  Asarchadon,  syn i  następca  Senacheriba  poświęcił  swe  panowanie  dwóm głównym  problemom – wtargnięciu  do  Egiptu  i  uspokojeniu  Babilonii.  Zajęcie  Egiptu  było ukoronowaniem  ekspansji  asyryjskiego  imperium,  w  Babilonie  natomiast  Asarchadon  rozpoczął  realizację  wielkiego  planu  odbudowy.  Po  jego  śmierci jego  synowie  podzielili  się  władzą.  Asurbanipal  został władcą  Asyrii,  a Szamaszszumukin  Babilonii.  Asurbanipal  w  dalszym  ciągu  starał  się  utrzymać  panowanie  nad  Egiptem,  co  przez  pewien  czas  mu  się  udawało,  ostatecznie  jednak  utracił  tą  najpóźniejszą  z  asyryjskich  zdobyczy  zająwszy  się  przede  wszystkim  sprawami  babilońskimi.  Bracia  zasiadający  na  dwóch  rywalizujących  ze  sobą  tronach  doprowadzili  do  wojny  pomiędzy  Asyrią  a  Babilonią. Ostatecznie  zwyciężył  Asurbanipal.  Asyria  jednak  zbliżała  się  do  swych  ostatnich  dni.  Od  pewnego  czasu  nowe  ludy  np.  Medowie  i  Scytowie  zajmowały  górskie  regiony  nad  wschodnimi  granicami  Asyrii  utrudniając  sprawowanie  przez  nią  władzy  na  podległych  jej  terenach.  Pod  koniec  VIII  w. p.n.e.  część  tych  ludów  zaczęła  współdziałać  z  niedawno  założoną  dynastią  chaldejską  z  Babilonu kierując  ostrze  sojuszu  przeciwko  Asyrii.  Miasta  asyryjskie  padały  jedno  po  drugim  opanowywane  przez  najeźdźców,  którzy  w  końcu  w  612  r. p.n.e.  zdobyli  i złupili  Niniwę.  Upadek  stolicy  oznaczał  koniec  imperium  asyryjskiego.

TABLICA CHRONOLOGICZNA WŁADCÓW ASYRII

DYNASTIA WCZESNOASYRYJSKA
- Sulili 
- Kikkija
- Akija
- Puzuraszur I
- Szalimahum
- Iluszuma
- Eriszum I (1939 – 1900 p.n.e.)
- Ikunum
- Sargon I
- Puzuraszur II
- Naramsin
- Eriszum II
- Szamsziadad I (1813 – 1781 p.n.e.)
- Iszmedagan I (1780 – 1741 p.n.e.)
- Mutaszku
- Rimusz
- Asinum
- Aszurdugul
- Aszurnaplaidi
- Nasirsin
- Ipkisztar
- Adadsalulu
- Adazi
- Belubani (1698 – 1689 p.n.e.)
- Libaja (1688 – 1672 p.n.e.)
- Szarmadad I (1671 – 1660 p.n.e.)
- Iptarsin (1659 – 1648 p.n.e.)
- Bazaja (1647 – 1620 p.n.e.)
- Lullaja (1619 – 1614 p.n.e.)
- Szuninua (1613 – 1600 p.n.e.)
- Szurmadad II (1599 – 1597 p.n.e.)
- Eriszum III (1596 – 1584 p.n.e.)
- Szamsziadad II (1583 – 1578 p.n.e.)
- Iszmedagan II (1577 – 1562 p.n.e.)
- Szamsziadad III (1561 – 1546 p.n.e.)
- Aszurnirari I (1545 – 1520 p.n.e.)
- Puzuraszur III (1519 – 1496 p.n.e.)
- Enlilnasir I (1495 – 1483 p.n.e.)
- Nurili (1482 – 1471 p.n.e.)
- Aszurszaduni (1471 p.n.e.)
- Aszurabi I (1470 – 1451 p.n.e.)
- Aszurnadinahhe I (1450 – 1431 p.n.e.)
- Enlilnasir II (1430 – 1425 p.n.e.)
- Aszurninari II (1424 – 1418 p.n.e.)
- Aszurbelniszeszu (1417 – 1409 p.n.e.)
- Aszuraimniszeszu (1408 – 1401 p.n.e.)
- Aszurnadinahhe II (1400 – 1391 p.n.e.)
- Eribadad I (1390 – 1363 p.n.e.)

DYNASTIA ŚREDNIOASYRYJSKA
- Aszurballit I (1363 – 1328 p.n.e.)
- Enlilnirari (1327 – 1318 p.n.e.)
- Arikdenili (1317 – 1306 p.n.e.)
- Adadnirari I (1305 – 1274 p.n.e.)
- Szalmanaser I (1273 – 1244 p.n.e.)
- Tukultininurta I (1243 – 1207 p.n.e.)
- Aszurnadinapli (1206 – 1203 p.n.e.)
- Aszurnirari III (1202 – 1197 p.n.e.)
- Enlilkuduriusur (1196 – 1192 p.n.e.)
- Ninurtapilekur (1191 – 1179 p.n.e.)
- Aszurdan I (1178 – 1133 p.n.e.)
- Aszuresziszi (1132 – 1115 p.n.e.)
- Tiglatpilesar I (1114 – 1076 p.n.e.)
- Aszaredapilekur (1075 – 1074 p.n.e.)
- Aszurbelkala (1073 – 1056 p.n.e.)
- Eribadad II (1055 – 1054 p.n.e.)
- Szamsziadad IV (1053 – 1050 p.n.e.)
- Aszurnasipal I (1049 – 1031 p.n.e.)
- Szalmanaser II (1030 – 1019 p.n.e.)
- Aszurnirari IV (1018 – 1013 p.n.e.)
- Aszurabi II (1012 – 972 p.n.e.)

DYNASTIA NOWOASYRYJSKA
- Aszuresziszi II (971 – 967 p.n.e.)
- Tiglatpilesar II (966 – 935 p.n.e.)
- Aszurdan II (934 – 912 p.n.e.)
- Adadnirari II (911 – 891 p.n.e.)
- Tukultininurta II (890 – 884 p.n.e.)
- Aszurnasipla II (883 – 859 p.n.e.)
- Szalmanaser III (858 – 824 p.n.e.)
- Szamsziadad V (823 – 811 p.n.e.)
- Adadnirari III (810 – 783 p.n.e.)
- Szalmanaser IV (782 – 773 p.n.e.)
- Aszurdan III (772 – 755 p.n.e.)
- Aszurnirari V (754 – 745 p.n.e.)
- Tiglatpilesar III (744 – 727 p.n.e.)
- Szalmanaser V (726 – 722 p.n.e.)
- Sargon II (721 – 705 p.n.e.)
- Sennacherib (704 – 681 p.n.e.)
- Ersahaddon (680 – 669 p.n.e.)
- Asurbanipal (668 – 627 p.n.e.)
- Aszuretiliani (626 p.n.e.)
- Sinszumuliszir (625 – 612 p.n.e.)
- Aszuruballit II (611 – 609 p.n.e.)

Podbój przez Medów i Babilończyków 609 p.n.e.

 GOSPODARKA ASYRYJSKA

Gospodarka  Asyrii  opierała  się  na  rolnictwie,  hodowli  zwierząt  i  handlu  zagranicznym.  Eksport  obejmował  wyroby  rzemieślnicze,  zwłaszcza  tekstylne  produkowane  w  warsztatach  pałacowych,  świątyniach  i  w  prywatnych  majątkach.  Głównymi  towarami  importowanymi  przez  Asyrię  były:  drewno,  wino,  cenne  metale  i  kamienie,  konie  i  wielbłądy.  Prawo  asyryjskie  było  w  zasadzie  regulowane  przez  zwyczaje  i  precedensy,  choć  istnieje  też  tekst  zwany  „Prawami  średnioasyryjskimi„  Jest  to  zbiór  paragrafów  dotyczących  różnych  przestępstw  i  przewidzianych  za  nie  kar.  Spory  o  charakterze  prawnym   zwykle   załatwiane   były   prywatnie   przez  zainteresowane  strony, lecz  gdy  nie  mogły  one  w  ten  sposób  osiągnąć porozumienia  udawały  się  do  urzędnika  administracji  państwowej  by  rozstrzygnął  sprawę  i  w  razie  potrzeby  ogłosił  odpowiednie  postanowienia.  Nie  istniały  żadne  sądy  ani  sędziowie.  Asyrią  rządził  monarcha  absolutny  stojący  na  czele  administracji,  armii  oraz  stanu  kapłańskiego  i  uważany  za  najwyższego  sędziego.  Teoretycznie  był  z  ramienia  boga  posiadaczem  całego  kraju.  Zasadniczo   następcą  tronu  był  najstarszy  syn króla.  Władcę  otaczali  liczni dworzanie  i  harem,  a  dostęp  do  jego  osoby  był  trudny  i  podlegał  kontroli  urzędnika.  Haremem  zarządzała  matka króla  do  chwili,  gdy  zastępowała  ją  pierwsza  małżonka,  która  dała  władcy  syna  i  dziedzica.  Asyria  była  państwem  militarnym  i  w  dniach,  gdy  stała  u  szczytu  swej  chwały  była  największą  potęgą  imperialną  jaką  do  tamtej  pory  widział  świat.  Rozwój  militarny  tego  państwa  rozpoczął  się  wówczas,  gdy  Aszur  jako  małe  miasto – państwo  musiało  bronić  się  albo  ulec  wobec  otaczających  go  wojowniczych  ludów.  Do  VIII w. p.n.e.  nie  istniała  w  Asyrii  stała  armia,  a  każdy  mężczyzna  obowiązany  był  teoretycznie  do  służby  wojskowej  i  cywilnej.  W  praktyce  ludzie  bogaci  i  wpływowi  omijali  ten  obowiązek  w  różny  sposób  np.:  posyłając  do  armii  niewolników  ze  swych  posiadłości  zamiast  stawić  się  samemu,  albo  wprost  wykupując  się  od  służby.  Król  był  głównodowodzącym  armii  i  często  osobiście  prowadził  kampanie  otoczony  przez  swą  gwardię.  Armia  składała  się  z  pewnej  liczby  jednostek,  które  dzieliły  się  z  kolei  na  mniejsze  oddziały.  Większą  część  armii  stanowiła  piechota,  która  brała  na  siebie  główny  ciężar  walki.  Jej  uzbrojeniem  były  łuki,  proce,  miecze,  sztylety,  włócznie  i  maczugi.  Niejako uzupełnieniem  piechoty  były  rydwany  i  oddziały  kawalerii.  Asyryjczycy  kochali  polowania,  toteż  gdy  król  nie  prowadził  wojny  albo  nie  kierował  pracami  budowlanymi  zwykle  przebywał  na  łowach.  Dzikie  zwierzęta  sprowadzano  też  do  Asyrii,  gdzie  trzymano  je  w  ogrodach  zoologicznych.

SZTUKA ASYRYJSKA

Sztuka asyryjska ukształtowała się pod wpływem tradycji południowej Mezopotamii głównie Sumeru, Akadu i Babilonii oraz sztuki ludów podbitych i ościennych - Hetytów, Hurytów, zachodnich Semitów i ludów Urartu i Iranu. W okresie staroasyryjskim (1 poł. II tysiąclecia p.n.e.) odrębność sztuki asyryjskiej nie zaznaczyła się jeszcze w sposób wyraźny. Właściwy jej rozwój można zaobserwować w  okresie średnioasyryjskim (2 poł. II tysiąclecia p.n.e.). W architekturze, oprócz powszechnie używanej w Mezopotamii gliny, Asyryjczycy stosowali również kamień w postaci  ortostatów. Miasta asyryjskie były   otoczone   murami   oraz   fosami.   Sytuowano  je  w  miejscach  z   natury obronnych. W najbardziej obronnym punkcie miasta znajdowała się otoczona odrębnym murem cytadela, wewnątrz której mieścił się kompleks pałacowy i okręgi świątynne. Budowle pałacowe zazwyczaj tworzyły zespoły pomieszczeń skupionych wokół wewnętrznych dziedzińców. Mury okazalszych budowli, jak zwykle w Mezopotamii, były rozczłonkowane ryzalitami i często pozbawione otworów okiennych. Powstał typ podwójnej świątyni asyryjskiej, symetrycznej, z podłużną cellą, z usytuowanymi poprzecznie przedsionkami. W okręgu świątynnym  pojawiły  się   ziguraty.  Wojowniczość  i  zaborcza  polityka  Asyrii wywarły wpływ na twórczość plastyczną. Na czoło wysunęła się tematyka wojenna, ideałem stał się człowiek obdarzony siłą fizyczną — potężny król, dobry oficer, waleczny żołnierz. Z okresu nowoasyryjskiego (koniec II i 1 poł. I tysiąclecia p.n.e.) pochodzą pozostałości zespołów pałacowych dawnych stolic — Kalchu, Niniwa, Durszarrukin. Pałace składały się z licznych, różnej wielkości pomieszczeń o różnorakim przeznaczeniu, zgrupowanych wokół wewnętrznych dziedzińców. Wejścia do pałacu strzegły ogromne posągi kamienne (lamassu — uskrzydlone byki lub lwy o ludzkich głowach). Świątynie z zigguratem tworzyły jeden kompleks (np. podwójna świątynia Anu i Adada w Aszur).  Rzeźba   nowoasyryjska   jest  reprezentowana  przede  wszystkim  przez posągi władców, dostojników, bóstw i geniuszy. Postacie o wydłużonych proporcjach są ukazywane frontalnie, w sposób hieratyczny, szaty i atrybuty władzy są oddane z ogromnym pietyzmem. Obnażone partie ciała przedstawiano w  sposób konwencjonalny, podkreślając wyraźnie muskulaturę. Reprezentatywnym dziełem tego typu jest posąg Aszurnasirpala II z IX w. p.n.e. Najbardziej rozpowszechnioną dziedziną sztuki asyryjskiej była płaskorzeźba, zazwyczaj związana z architekturą (dekoracja ścian), nosząca ślady polichromii. Tematykę przedstawień stanowiły sceny kultowe, dworskie, batalistyczne i myśliwskie,  gloryfikujące  osobę  władcy , a  z biegiem czasu także sceny z życia codziennego (np. budowa domów, wyładunek towarów). Znane są reliefy z Kalchu (X w. p.n.e.) ukazujące przede wszystkim sceny kultowe (adoracja „drzewa życia”). Wśród reliefów wyróżnia się kilka kolejnych stylów, które charakteryzuje precyzja szczegółu, pomimo generalizacji — przejrzysta, najczęściej pasowa kompozycja, studium anatomii, zwłaszcza zwierząt, wyobrażonych z mistrzowską ekspresją i trafną obserwacją ruchu. Przedstawieniom towarzyszą często napisy wyjaśniające i uzupełniające treść sceny. Dość powszechne są, znane już z poprzednich okresów, kamienne obeliski, na których w kompozycji pasowej ukazywano sceny historyczne (np. tzw. czarny obelisk Salmanasara III). Odkryto fragmenty malowideł ściennych (m.in. w Nuzi — XV–XIV w. p.n.e., Aszur — IX w. p.n.e., Durszarrukin — VIII w. p.n.e.) wielo-  i jednobarwnych, o tematyce podobnej jak w płaskorzeźbie. Gliptykę reprezentują małe pieczęcie cylindryczne z kamieni półszlachetnych zdobione przeważnie scenami kultowymi. Sprzęty, szkatułki i in. przedmioty zdobiono często reliefowymi plakietkami z kości słoniowej. Metalowe naczynia (głównie z brązu) zdobiono ornamentami geometrycznymi lub przedstawieniami figuralnymi. Sztuka asyryjska, mimo wielu zapożyczeń formalnych i oficjalnego charakteru, osiągnęła wysoki poziom artystyczny i wywarła znaczny wpływ na dalszy rozwój sztuki Bliskiego Wschodu (np. na terenie Iranu), a przez nią oddziałała również na sztukę grecką.

MITOLOGIA ASYRYJSKA

Najwyżej w boskiej hierarchii stał Aszur, którego zwano „Królem bogów„ i „Ojcem bogów„. Był on bóstwem państwowym. Ważną boginią była w Asyrii Isztar. Patronowała ona miłości i wojnie. Ninurta, pierworodny sym Aszura był bogiem miasta Kalach, opiekującym się wojną i łowami. Domeną boga słońca Szamasza była sprawiedliwość, a wspólnie z bogiem burzy Adadem opiekował się też wróżbiarstwem. Ważnym w Asyrii stał się kult boga księżyca Sina z miasta Harranu.

GALERIA